Kartashunoslik

 
 
1-rasm. Umumgeografik karta elementlari 
 
Mavzuli  va  maxsus  kartalarda  (shartli  ravishda)  kartaning  mazmunini  va 
Umumgeografik karta 
proyeksi
ya 
Matematik 
asos 
masshtab 
geodezik 
asos 
komponovka 
kartografik tasvir 
Yordamchi elementlar 
lege
nda 
chizmal
ar 
ma‟lumotnomal
ar 
suv obyektlari 
relyef 
o'simlik va tuproqlar 
aholi yashaydigan joylar 
aloqa yo‟llari va aloqa 
vositalari 
siyosiy-ma‟muriy  
bo‟linishi 
iqtisodiyot va madaniyat 
elementlari 
qo'shimcha 
ma‟lumotlar 
qo'shimcha kartalar, profillar 
matnlar va raqamli ma‟lumotlar 
diagrammalar 
mazmun elementlari 

---

 
6 
geografik  asosini  bir  biridan  farqlash  lozim.  Geografik  asos  -  karta  mazmunini 
umumgeografik  qismi  bo‘lib,  u  mavzuli  karta  mazmunini  tashkil  etgan 
elementlarni  kartaga  to‘g‘ri  tushirish  va  fazoviy  bog‘lash,  karta  bo‘yicha 
orientirlashga xizmat qiladi (2-rasm). 
Karta  mazmunini  ochib  beradigan  barcha  shartli  belgilar  va  izohlar 
tizimiga  legenda  deyiladi.  Kartani  legendasi  qo‘llanilgan  belgilarni  tushuntirib 
(izohlab)  berishni  o‘z  ichiga  olib,  kartaga  olinayotgan  obyektni  mantiqiy  asosini 
aks  ettiradi.  Belgilarni  ketma-ket  joylashtirilishi,  ularni  o‘zaro  bir-biriga 
bo‘ysinishi.  shtrixli  elementlar  uchun  ranglar  gammasini  to‘g‘ri  tanlab  olish 
kartada  tasvirlanayotgan  hodisa  yoki  jarayon  tasnifiga  mantiqan  bo‘ysindirilgan 
bo‘ladi.  Topografik  kartalar  uchun  maxsus  shartli  belgilar  jadvali  tuzilgan.  Ular 
standartlashtirilgan va barcha masshtabdagi topografik kartalar uchun qo‘llanilishi 
shart.  Ko‘pchilik  mavzuli  kartalarda  belgilar  unifikatsiya  qilinmagan,  shuning 
uchun legendani odatda karta varag‘ini o‘ziga joylashtiradilar. 
 
2-rasm. Mavzuli kartalarning elementlari 
 
Har qanday kartani muhim elementi bo‘lib legenda hisoblanadi.  
Hamma  kartografik  tasvir  matematik  asosda  quriladi.  Kartada  uni 
elementlari bo‘lib - kartografik proektsiya va u bilan bog’liq koordinata to’ri (yoki 
to’rlari),  masshtab  va  geodezik  asos  hisoblanadi.  Kartani  komponovkasi  ham 
uning matematik asos elementiga kiradi. 
Kartada  tasvirlanadigan  hududni  chegarasini  aniqlash  va  uni  karta 
ramkalariga  nisbatan  joylashtirish,  ramkani  ichida  va  undan  tashqarida  (asosiy 
karta  bilan  uni  ramkasi  orasidagi  bo‘sh  qolgan  joylarda)  kartani  nomini, 
masshtabini,  legendasini,  har  xil  raqamli  va  matnli  ma’lumotlarni,  jadvallarni, 
grafiklarni,  qo’shimcha  kesma  kartalarni  va  boshqa  shunga  o‘xshash 
ma‘lumotlarni maqsadga muvofiq joylashtirishga komponovka deyiladi. 
Kartani  o‘qish  va  undan  foydalanishni  osonlashtirish  maqsadida  unda 
beriladigan turli xil kartometrik grafiklar, (masalan, topografik kartada chiziqning 
nishabi  va  qiyalik  burchagini  aniqlash  uchun,  kartaning  janubiy  ramkasi  ostida 
beriladigan  maxsus  nomogramma),  hududni  qay  darajada  o‘rganilganligini 
ko‘rsatuvchi  sxemalar,  foydalanilgan  materiallar  (manbalar)  shuningdek  boshqa 
har  xil  zarur  spravochnik  ma‘lumotlar  (kartani  nomi,  nashr  qilingan  joyi  va  yili,