Kartashunoslik

Maydonlar  xatoligi
 
shundan  iboratki,  kartadagi  maydonlar  masshtabi  joy 
o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Masalan, ayrim kartalarda ekvatordan qutblarga tomon 
uzoqlashayotgan  paytda  kartografik  to‘r  trapetsiyalarining  maydoni  aslidagiga 
o‘xshab  nafaqat  kichrayadi  hatto  kattalashadi.  Bu  esa  kartani  har  xil  joyida 
joylashgan  har  xil  figuralarni  maydonini  o‘lchashni  hamda  ularni  maydoni 
bo‘yicha bir biriga taqqoslashni qiyinlashtiradi.  
Maydon  xatoligi
  maydon  masshtabi  bilan  bog‘liq.  Shu  bilan  birga  shaklga 
ham  bog‘liqdir.  Shakllar  bilan  bir  qatorda  maydon  ham  o‘zgarganligi  ko‘rinib 
turibdi. 
Kartalardagi  xatoliklarni  o‘lchash  yo‘li  bilan  hisoblasa  bo‘ladi.  Masofa  yoki 
uzunlik xatoligini (

) aniqlash uchun   
=
µ
xususiy masshtab
bosh masshtab
  
formulasidan  foydalaniladi.  Bosh  masshtab  aniq,  u  kartada  yozib  qo‘yiladi. 
                                                           
1
  Robert  E.Gabler,  James  F.  Peterson,  L.  Michael  Trapasso.  Essentials  of  Physical  Geography.  2007.    p.  41-42 
/www.brookscole.com 

---

 
102 
Xususiy  masshtabni  aniqlash  uchun  quyidagi 
,
L
l
m

formuladan  foydalanamiz, 
m
-xususiy  masshtab, 
l
  -  kartadagi  meridian  yoki  parallel  yoyning  uzunligi  (sm 
hisobida), 
L
 - yer yuzasidagi shu meridian yoki parallel yoyning haqiqiy uzunligi. 
Masalan, Rossiyaning  1:20  millionli kartasida Qarag‘anda va Norilsk shaharlari 
atroflarining xususiy masshtablarini aniqlash kerak bo‘lsin. Qarag‘anda shahri 50
0
 
parallelda  joylashgan.  Kartada  bu  kenglikdagi  10
0
  parallel  yoyning  uzunligi  3,6 
sm,  Yer  yuzasidagi  10
0
  yoy  uzunligi  71  697  000  sm  (1-ilovadan  olingan).  Bu 
qiymatlar formulaga qo‘yilsa: 
.
см
199158000
1
см
71697000
см
3,6
L
l
m



 
Norilsk  shahri  70
0
  parallel  yaqinida  joylashgan  bo‘lib,  bu  yerda  10
0
  yoy 
uzunligi  kartada  2  sm  Yer  yuzasidagi  10

  yoy  uzunligi  38  187  000  sm.  Bu 
qiymatlar formulaga qo‘yilsa:  
см
19093500
1
см
38187000
см
2
L
l
m



 bo‘ladi. 
Joy
  mohir  kartograflar  dunyo  kartasini  yaratishda  haqiqiy  joy  aloqalarini 
saqlab  qoladi;  kartadagi  joylar  haqiqiy  bo’lganligi  uchun  bir-biriga  mutanosib 
bo’ladi.  Shunday  qilib,  agar  kartaning  har  qanday  ikki  qismidagi  nikel  haqida 
gapirsak,  Yerning  teng  qiymatli  joylarini  qamrab  bir-biridan  mustaqil  holda 
joylashadi. Bunday xususiyatlarni aks ettiradigan kartalar teng maydonli kartalar 
deyiladi,  kartada  ko’rsatilgan  ikki  yoki  undan  ko’p  joylarni  o’zaro  taqqoslash 
uchun foydalaniladi. Teng maydonli xususiyat hududiy joylanishni tadqiq qilishda 
muhim  ahamiyatga  ega.  Kartadagi  teng  maydonli  joylar  va  belgilar  butun 
kartaning  miqdorini  bildiradi,  yana  har  qanday  xususiyatning  karatada 
taqsimlanishidan  yaxshigina  fikr  olishimiz  mumkin,  masalan,  aholi,  dalalar, 
cho’chqa fermasi yoki vulqonlar. Biroq, teng maydonli proeksiyalar obyektlarning 
shakllarini  buzib  ko’rsatadi  (6-rasm),  chunki  bitta  kartada  teng  maydonini  va 
to’g’ri shaklini ko’rsatish mumkin emas. 
 
6-rasm.
  Dunyoning  teng  maydonli  proeksiyali  kartasi.  Bu  karta  joylarning 

---

 
103 
bog’liqligini saqlab qoladi, biroq quruqlik shaklida juda ko’p xatoliklar bor.
1
 
 
Uzunlik xatoligi 

 (myu) hamma joyda bir xil bo‘lmasdan meridian bo‘yicha 
bo‘lsa  (m)  bilan,  parallel  bo‘yicha  (n).  Muayyan  aniqlanishi  kerak  bo‘lgan 
nuqtadagi eng katta uzunlik xatolik ko‘rsatkichi  lotin alfaviti (
а
)  bilan,  eng  kam 
xatolikni  (
в
)  bilan  belgilanadi.  Eng  katta  xatolik  va  eng  kichkina  uzunlik 
xatoliklarni Bosh yo‘nalishlar deb yuritiladi. 
Masofa 
har  qanday  karta  Yer  yuzasidagi  hamma  masofaning  o’lchamlarini 
doimoiy  saqlab  qolishi  mumkin.  Katta  maydonlarni  tasvirlagan  kartaning 
masshtabi shu kartaning hamma joyida bir xil qo’llanilishi mumkin emas. Kichik 
joylar tasvirlangan kartalardagi masofalarda xatoliklar ozgina bo’ladi va aniqlik 
ko’p  maqsadlar  uchun  yetarlicha  to’g’ri  bo’ladi.  Kartalarda  teng  masofali 
proeksiyalardan  ham  foydalaniladi.  Dunyo  kartasida  ekvator  atrofida  uning 
uzunligi  teng  masofa  (doimiy  masshtab)  da  bo’ladi,  yoki  hamma  meridianlarda, 
parallellarsiz  teng  masofali  bo’lishi  mumkin.  Boshqa  kartalarda  hamma  to’g’ri 
chiziqlar  markazda  chiziganidan  teng  masofali  bo’lishi  mumkin,  agar  chiziq 
markazdan chizilmagan bo’lsa masshtab doimiy bo’lmaydi.
2
 
Kartografik  to‘r  bilan  yo‘nalishlar  orasidagi    burchak  xatoligi  90
0
  ga  farq 
qilib,  grekcha  (
ξ
)  epsilon  bilan  belgilanadi. 
ξ
=0
0
-90
0
, 

  (teta)  ya‘ni  meridian 
bilan  parallel  orasidagi  o‘lchangan  burchak  16-rasmda 

=115
0
 
bo‘lsa 
ξ
=115
0
-
90
0=
25
0
.