Kartashunoslik

17-rasm. 
Ekvatorial azimutal proeksiyada tasvirlangan yarim sharlar kartasi.
 
Silindrik  proeksiyalar.
 
Bu  proeksiyalarni  yasash  uchun  Yer  shari  silindrning 
ichiga  urinma  qilib  tushirilib,  so‘ng  silindr  sirti  bo‘yicha  kesilib,  tekislikka 
yoyiladi.  Bunda  Yer  sharining  silindr  yon  sirtiga  tegib  turgan  joylarida 
(chiziqlarida)  xatolik  bo‘lmaydi,  lekin  shu  chiziqdan  uzoqlashgan  sari  xatolik 
oshib boradi. 
Yer o‘qining silindr o‘qiga nisbatan joylanishiga qarab bu proeksiyalar 3 xil 
bo‘ladi:  
a)  Agar  silindrning  o‘qi  Yerning  aylanish  o‘qiga  ustma-ust  tushsa,  to‘g‘ri 
silindrik  proeksiya  hosil  bo‘ladi.  Bunda  meridian  va  parallellar  o‘zaro 
perpendikulyar  to‘g‘ri  chiziqlardan  iborat  bo‘ladi.  Dunyo  kartalari  va  dengiz 
navigatsiya kartalari shu proeksiyada tuziladi; 
b)  Agar  Yerning  aylanish  o‘qi  silindr  o‘qining  ustiga  ustma-ust  tushmasdan 
unga  tik  bo‘lsa,  ko‘ndalang  silindrik  proeksiya  hosil  bo‘ladi,  unda  meridian  va 
parallellar bir-biriga perpendikulyar bo‘lgan to‘g‘ri chiziqlardan iborat bo‘ladi. Bu 
proeksiya  topografik  kartalar  tuzishda  qo‘llaniladi.  Nemis  olimi  Gauss  (1777-
1855)  topografik  kartalarning  proeksiyalarini  tuzishda  ko‘ndalang  silindrik 
proeksiyani 1825 yili birinchi bo‘lib qo‘llagan. 

---

 
110 
 
а 
б 
в 
Хатолиги йyk чизиkлар 
Хатолиги 
йyk 
чизиkлар 
Хатолиги йyk чизиkлар 
 
18-rasm.  
Silindrik proeksiyaning har xil ko‘rinishlari:   
a
-to‘g‘ri silindrik; 
b
- ko‘ndalang silindrik;    
v
-qiyshiq silindrik. 
 
v)  Yer  sharining  o‘qi  silindrning  o‘qiga  to‘g‘ri  kelmasa,  qiyshiq  yilindrik 
proeksiya hosil bo‘ladi. 
Konusli proeksiyalarni
 yasash uchun yer sharini konus ichiga tushirib, undagi 
meridian  va  parallellarni  uning  sirtiga  o‘tkazib  so‘ng  tekislikka  yoyiladi.  Konus 
o‘qi bilan yer aylanish o‘qining o‘zaro joylanishiga qarab bu proeksiyalar ham 3 
xil bo‘ladi:  
1)  Agar  konusning  o‘qi  yerning  o‘qiga  ustma-ust  tushsa,  to‘g‘ri  konusli 
proeksiya hosil bo‘ladi. Bunda meridianlar bir nuqtadan, ya‘ni qutbdan chiquvchi 
to‘g‘ri  chiziqlardan,  parallellar  esa  kontsentrik  aylanalarning  yoylaridan  iborat 
bo‘ladi.  Bu  proeksiyalarda  xatosiz  nuqtalar  bo‘lmasdan  xatosiz  chiziqlar 
(parallellar)  vujudga  kelib,  alohida  mamlakatlar,  regionlar  va  viloyatlarning 
kartalari tuziladi. 
2)  Agar  konusning  o‘qi  Yerning  aylanish  o‘qiga  ustma-ust  tushmasdan 
perpendikulyar bo‘lsa, ko‘ndalang konusli proeksiya hosil bo‘ladi. 
3)  Agar  konusning  o‘qi  Yer  o‘qiga  ustma-ust  tushmasa  va  perpendikulyar 
bo‘lmasa, qiyshiq konusli proeksiya hosil  bo‘ladi. 
Deyarlik  hamma  konusli  proeksiyalarni  kartografik  to‘rlarining  o‘ziga  xos 
shakllari  bo‘ladi.  Meridianlar  bir  nuqtadan  (qutbdan)  chiqadigan  to‘g‘ri 
chiziqlardan, parallellar esa kontsentrik aylanalarning yoylaridan iboratdir. Konusli 
proeksiyalarda  xatoligi  yyq  nuqtalar  emas,  balki  xatoligi  yyq  chiziqlar  bo‘ladi  va 
ular yer sharini konus sirtiga urinma yoki kesuvchi (sekushiy) bo‘lishiga bog‘liq. 
Agar Yer shari konus sirtiga urinma bo‘lsa xatoligi yyq chiziq bitta bo‘lib, undan 
uzoqlashgan sari xatolik oshib boraveradi (19 
a
-rasm). 

---

 
111 
 
а 
б