Karshiyeva Tursunoy Shodiyorovna, SamDChti tayanch (PhD) doktoranti Kalit so’zlar

Provayder [ingl. provider – ta’minlovchi, yetkazib beruvchi] leksemasi bugungi kun axborot texnologiyalari fani sohasi va publitsistik uslubda faol qo‘llanyapti. Uning lug‘atdagi ma’nosi o‘z mijozlariga internet tarmog‘idan foydalanish bo‘yicha turli xizmatlar ko‘rsatuvchi firma, vositachi tashkilot sifatida qayd etilgan.
Shou [ingl. show – ko‘rsatish, tomosha; ko‘rsatmoq, namoyish qilmoq] leksemasi ommaviy tomoshabinlar va tinglovchilarga mo‘ljallangan dabdabali, televizion yoki konsert estrada tomoshasi ma’nosiga ega. Tarkibida shou elementi mavjud: shou tashkil etish va o‘tkazish bilan bog‘liq ishbilarmonlik faoliyati, shou tashkil etish yo‘li bilan daromad topish ma’nosidagi shou-biznes [ingl. show-business], suhbat, ashula asosida tashkil etiladigan ko‘ngilochar ko‘rsatuv ma’nosidagi tok-shou [ingl. talk-shou] leksemalari juft holatda shakllanib o‘zlashgan, o‘zlashish tarixi uzoq bo‘lmagan leksemalardir.
Rekordsmen, sportsmen, biznesmen, yaxtsmen, barmen leksemalari inglizcha qo‘shma yasama so‘z bo‘lib, shaxs oti yasash qolipi hosilalaridir. Rekordsmen [ingl. recordsmen – rekordchi, rekordga erishgan kishi] hozirda ishlatilishi passivlashgan leksema bo‘lib, uning sinonimi bo‘lgan rekordchi leksemasining qo‘llanilishi unga nisbatan faollashgan. Tilimizda kalka usulida hosil qilingan rekordsmen – rekordchi, sportsmen – sportchi, biznesmen – bizneschi, barmen – bar egasi, yaxtsmen – yaxtada yelkanli sport bilan shug‘ullanuvchi kabi juftliklar mavjud.
Sport o‘yinlarida to‘p (shayba)ning maydonni chegaralovchi chiziq (devor)dan tashqariga chiqishi yoki hakamning bokschi nokautda ekanini e’lon qilishi ma’nosini ifodalovchi aut [ingl. out – tashqarida, narida] leksemasi mavjud. Leksikamizdagi inglizcha o‘zlashmalar orasida aut elementli leksemalar o‘ziga xos. Etimologik jihatdan ikkinchi qismida bu element qatnashgan leksemalarni kuzatamiz. Masalan, sport o‘yinlari qoidalariga ko‘ra, jamoa, uning ustozi yoki ayrim o‘yinchining iltimosi bilan ruxsat etiladigan qisqa muddatli tanaffus ma’nosidagi taym-aut [ingl. time out – muayyan vaqtdan tashqari(da)]; sportning boks turida ishlatiladigan nokaut [ingl. knock-out < knock – urmoq; zarba + out – chetda, tashqarida; chetlatish]; birinchi qismida bu element qatnashgan: musobaqada oxirgi o‘rinlardan birini egallab turgan sportchi yoki jamoa tushunchasini ifodalovchi autsayder [ingl. outsider – chet, begona; tashqarida qolgan]; sport o‘yinlari qoidalariga ko‘ra, jamoa, uning ustozi yoki ayrim o‘yinchining iltimosi bilan ruxsat etiladigan qisqa muddatli tanaffus ma’nosidagi taym-aut [ingl. time out – muayyan vaqtdan tashqari(da)] kabilar shular jumlasidandir. Leksikamizdagi aut elementli inglizcha o‘zlashmalar, asosan, sport sohasiga tegishli bo‘lib, korxonani yopib qo‘yish va ishchilarni yoppasiga ishdan bo‘shatish, ishchilarni o‘z talablaridan voz kechishga majbur qilish va shu yo‘l bilan ish tashlashning oldini olish yoki bostirish usullaridan biri ma’nosidagi siyosiy tushuncha ifodalovchi lokaut [ingl. lock-out – eshikni yopmoq] kabi leksemalar ham uchrab turadi.
Shuningdek, so`z qo`shish orqali ko`plab iqtisodiy o`zlashma neologizmlar hozirgi kunda faol ishlatilmoqda:
Masalan: Agrobusiness – agrobiznes deganda qishloq xo`jaligidagi biznes tushuniladi. Keng ma’noda, bunga qishloq xo`'jaligi bilan shug`ullanuvchi biznes turlari kiradi.
Agrofirm – agrofirma - muayyan turdagi qishloq xo`jaligi mahsulotini yetishtirish va uni sanoat asosida qayta ishlaydigan korxonadan iborat.
Giperinflation – giperinfyatsiya - haddan tashqari inflyatsiya, narx-navoning shiddat bilan o`sishi, pul qadrining g`oyat tez pasayishi, pul topishga intilishning minimal darajaga kelishi bilan ifodalanadi.
Macroeconomy – makroiqtisodiyot - bu mamlakat miqyosida moddiy va nomoddiyishlab chiqarish sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy va jahon xo'jaligi darajasidagi iqtisodiyotdir.