Karimqulov Shohruh 1 Касбий психология фанининг предмети нима?

Karimqulov Shohruh

1 Касбий психология фанининг предмети нима?
2. Касбий психологияга асос солинган йил?
3. Касбий психология сўзининг маъноси қандай?
4. Касбий психология фани ўрганадиган жараёнлар?
5. Психиканинг намоён бўлиш шакллари қандай кўринишга эга?
6. Касбий психология қайси фанлар билан ўзаро боғлиқ?
7. Психик жараёнлар деб нимага айтилади?
8. Психологик ҳолатлар қандай кўринишга эга?
9. Шахснинг индивидуал хусусиятлари нима?
10. Касбий психологиянинг қандай тармоқлари мавжуд?
11. К.Фареннинг шахс яшовчанлиги ва касб яшовчанлик хусусиятларини фарқлан?

Javoblar
1 Республикамиз аҳолисининг аксарияти агар хўжалик соҳаси билан шуғулланаётганлиги туфайли унинг тармоқларига оид мутахассисларни тайёрлаш учун касбнинг психологик хусусиятлари, меҳнат кўникмалари ва малакалари билан бўлғуси ихтисос эгаларини қуроллантириш муҳим ижтимоий вазифалардан биридир. Бўлғуси агроном-педагогни касбий тайёрлаш, касб-ҳунар олдига қўйиладиган талабларга мутаносиб инсонлар қилиб шакллантириш давлат аҳамиятига молик муаммо бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистоннинг иссиқ иқлим шароитининг биологик-тиббий жиҳатлари бирмунча ўрганилганлигига қарамай, уларнинг механизмлари, акселератсия ҳодисаси, қишлоқ аҳолисининг жисмоний ривожланиши, меҳнаткашларнинг иссиқ шароитга мослашишлари, меҳнатни ташкил қилишнинг оқилона йўллари, меҳнат унумдорлигини оширишнинг самарали усуллари, экологиянинг ўзгаришига ўхшаш муаммолар қарийб ўрганилмаган. Қуйидаги мавзулар юқоридаги муаммоларнинг аксариятига жавоб беришга хизмат қилади.

Инсон-табиат муносабатини ўзида акс эттиради, шахс омили ва уни ҳозирги даврда ишлаб чиқаришда ҳисобга олиш меҳнат самарадорлигини ошириш, касб маҳоратини такомиллаштириш учун негиз бўлиб ҳисобланади. Касб-ҳунар моҳиятини очиб берувчи профессиограмма, профессиография, психограмма асосида қишлоқ хўжалик мутахассисларини тайёрлаш учун аграр олий ўқув юртлари интилмоқлари лозим. Зеро, юксак технологияни бошқаришга лаёқатли, ижодий, мустақил фикрловчи, шахслараро муносабатларни ташкил қилишга уқувли мутахассислар этиштиришга эришилса, эзгу ниятлар ижтимоий ҳаётда қарор топган бўлар эди.
2 Касб номи кўпинча ўтган йилларда шаклланган меҳнат характерини акс этади. Расмий маълумот нашрлари эса меҳнат ресурсларининг ривожланишига салбий таъсир этиши мумкин. Масалан “фаррош” касбнинг номи ўрнига “интерер бўйича техник” номини киритиш мумкин, шунда касбнинг қадри, унинг малакавий даражаси кўтарилади, асосийси, ишлаб чиқариш ривожланиши тезлашади. Таъкидлаш мумкинки, касблар ва мутахассисликлар одатда технология ва меҳнат воситаларининг эскириб қолган ҳолатини акс эттиради. Бошқа томондан, расмий номенклатурасиз ҳам кадрлар сиёсатини амалга ошириб бўлмайди, бунда қандай йўл тутиш мумкин. Аниқки, кўп касблар ва мутахассисликлар номини ўзгартирмаса ҳам бўлади: шифокор, ўқитувчи, мухандис, муқаррир, заргар, аграном ва ҳоказо. Уларнинг меҳнат мазмуни ўзгаради, аммо касбнинг номи унинг моҳиятини англатади ва меҳнат махсулдорлигига салбий таъсир кўрсатмайди, ўйлаймизки айнан шу касблар ва мутахассисликлар маълумотларнинг расмий рўйхатини ташкил этиш лозим. Ижтимоий ривожланиш жараёнида янги касблар номимни киритиш зарурияти келиб чиқади. Янги касблар рўйхати кечикиш билан расмий маълумотномаларга киради “Мениджер” касби бугунги кунда кенг тарқалган аммо расмий рўйхатга киритилмаган. 1979 йилдан буён Екатеринбург шаҳрида касб билим юртлари учун мутахассислар тайёрланади – яъни муҳандис - педагоглар аммо расмий маълумотномаларда бундай касб ёки мутахассислик мавжуд эмас. Бундай масалаларни кўп келтириш мумкин. Касбий фаолиятнинг самарадорлигини шартларидан бири мутахассиснинг касбий тайёрлиги ҳисобланади. Касбий тайёргарлик деганда унинг руҳияти ва жисмоний соғлиғи ҳамда ҳолати, ундаги мавжуд сифатларнинг бажараётган фаолияти талабларига мослиги даражаси тушунилади. Машҳур рус психологи К.К.Платонов мутахассиснинг касбий тайёрлиги бу ўзининг муайян касбий фаолиятини бажаришга қодир ва тайёргарлик кўрган деб ҳисобловчи ва уни бажаришга интилувчи шахснинг субъектив ҳолатидир - деб ҳисобланган. Мутахассиснинг касбий тайёрлиги мураккаб кўп даражали ва кўринишли тизимли психик шаклга эга бўлиб, биринчи навбатда одамнинг шахсий кўриниши асосий ўрин эгаллайди. Шу билан бирга, касбий тайёргарлик мутахассисда керакли даражада жисмоний соғлиқни касбий фаолият учун зарур бўлган жисмоний сифатлар шаклланганлиги ва ривожланганлигини талаб қилади. Чунки ҳар қандай касбий фаолият инсоннинг қандайдир куч жисмоний энергия сарфлашини кўзда тутади. Мутахассиснинг касбий тайёргарлигида иккита ўзаро боғлиқ бўлган томонларни кўрсатиш мақсадга мувофиқ. Бу ўзаро боғлиқ томонлар психологлар М.И.Дяченко ва А.М.Столяренколар томонидан ишлаб чиқилган бўлиб улар қуйидагилардан иборат:

3 “Касб психологияси” ўқув фанини ўзлаштириш натижасида талаба:

-касб психологияси фанининг мазмун ва моҳияти ҳақида, касбга йўналтиришнинг таркибий қисмлари, касб психологиясининг методологик асослари, касб психологиясининг методлари, фаолият маҳсулини таҳлил қилиш методи, хрономотраж методи, кузатиш методи, тест методларини билиши керак;
Inson-tabiat munosabatini o'zida aks ettiradi, shaxs omili va uni hozirgi davrda ishlab chiqarishda hisobga olish mehnat samaradorligini oshirish, kasb mahoratini takomillashtirish uchun negiz bo'lib hisoblanadi. Kasb-hunar mohiyatini ochib beruvchi professiogramma, professiografiya, psixogramma asosida qishloq xo'jalik mutaxassislarini tayyorlash uchun agrar oliy o'quv yurtlari intilmoqlari lozim. Zero, yuksak texnologiyani boshqarishga layoqatli, ijodiy, mustaqil fikrlovchi, shaxslararo munosabatlarni tashkil qilishga uquvli mutaxassislar yetishtirishga erishilsa, ezgu niyatlar ijtimoiy hayotda qaror topgan bo'lar edi.
4 Фанни ўқитишдан мақсад – талабаларга фан сохасидаги психологик тушунчалар, касблар ҳақида тушунча, тасаввулар заҳирасини шакллантириш. Шунингдек, касб танлаш ва касбга йўналтириш юзасидан назарий, амалий маълумотлар манбаини бериш Талабаларини илмий маълумотлар билан таништириш:
Касб танлаш ва шахс хусусиятлари ўртасидаги боғликликни асослаш;
Касблар психодиагностикаси ҳақида тушунча бериш;
Шахс психикасининг ривожланиш босқичларида касбий ривожланиш масалаларини;
5Психика (юн. псйчикос — руҳий), руҳият — юксак даражада ташкил топган материя (мия)нинг воқеликни алоҳида шаклда акс эттиришдан иборат хусусияти. Асосан, сезги, тасаввур, тафаккур, иродавий хатти-ҳаракат ва бошқа субъектив образларда акс этади. П. материяга нисбатан иккиламчи, хреила. Бу П.нинг мавжудлик усули (П. мия хусусияти)да ва унинг мазмуни (П. — объектив оламнинг субъектив образи)да кўринади. П. материя тараққиётининг муайян босқичида — тирик организмларда сезувчанликнинг алоҳида шакли ёки ҳис қилиш қобилияти пайдо бўлиши билан вужудга келган. Тирик мавжу-дотнинг морфологик-физиологик тузилиши мураккаблашуви, унда нерв си-стемасининг вужудга келиши ва тарақ-қий этиши, бош мия, унинг катта ярим шарларининг шаклланиши ва такомиллашиши жараёнида ривожланган. П.нинг ўзига хос органи инсонда ва олий даражада ривожланган ҳайвонларда бош миядир. П. — субъективлик билан объективликнинг бирлигидир. Психик фаолият доимо муайян субъектга хос бўлиб, унинг индивидуал хусусиятлари билан боғлангандир. Айни вақтда П. объектив оламнинг муайян манзарасини яратувчи мия инъикос фаолиятининг реал жараёни сифатида объектив-дир. П. психик жараёнлар, ҳолатлар ва инсоннинг психик хусусиятларининг зоҳирий бирлигидир. П. ривожининг олий шакли — инсон П.сидир. Унинг пайдо бўлиши ва ривожланишида инсонга хос бўлган атрофдаги олам билан ўзаро муносабатга киришиш усули — меҳнат ҳал қилувчи рол ўйнаган. Инсон П.си фақат биологик тараққиётнинг эмас, ижтимоий-тарихий тарақ-қиётнинг ҳам маҳсулидир. Ижтимоий, меҳнат амалиёти олий, фақат инсон-гагина хос П. шакли — оягни вужудга келтирди. Инсон П.сининг энг муҳим хусусияти — ишлар, ҳодисалар ва бошқаларни олдиндан кўра билиш ва ўзи нима қилишини режалаштиришдан иборат. Инсон объектив воқеликдаги предметлар ва ҳодисаларни тажрибага асосланиб идрок қилади. Инсоннинг психик фаолияти асосида биринчи ва иккинчи сигнал системаларининг ўзаро таъсири ётади. П.нинг муҳим томони унинг реф-лекторлик табиати, яъни рефлекслар ҳосил бўлиши, бу жараённинг тўхтов-сиз ва қатъий кечишидир. Реал П. фаолият кўринишида мавжуд. Фаолиятда у шаклланади, намоён бўлади ва билиб олинади. Инсон П.сининг шаклланишида таълим ва тарбия муҳим рол ўйнайди. Таълим ва меҳнат жараёнида ҳар бир шахс П.сининг индивидуал ривожланиши юз беради, бу инсоният тўплаган моддий ва маъна-вий бойликларни ўзлаштиришдан ибо-ратдир. П.ни психология ўрганади.

6Kibernetika fani sohasidagi erishilgan yutuqlar psixologiya uchun ham ahamiyatli va zarur bo’lib, u inson shaxsining o’z-o’zini boshqarish va psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o’z o’rnida foydalanadi. Masalan, oddiy muloqot jarayonini yanada takomillashtirish, har bir so’zning shaxslararo munosabatlardagi ta’sirchanligini oshirish maqsadida hamda ana shunday ijtimoiy faoliyat jarayonida shaxs tizimini takomillashtirishda turli kibernetik modellaridan o’rinli foydalanish zamonaviy psixologiyaning jamiyatdagi o’rni va rolini oshiradi, maxsus kompyuter dasturlarining keng qo’llanilishi inson miyasi va ruhiy olami sirlarini tez va aniq o’rganishni kafolatlaydi. Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi ham yangilik bo’lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma - bosqich o’tish sharoitida iqtisodiy ong hamda iqtisodiy xulqning o’ziga xos namoyon bo’lish qonuniyatlarini o’rganishda ikkala fan teng xizmat qiladi. Yangi davr shaxsini tarbiyalash va uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida qo’lga kiritgan yutuqlar, yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish omillarini hisobga olsa, iqtisodiyot o’z navbatida iqtisodiy islohotlarning obyekti hamda subyekti bo’lmish inson omilidagi barcha psixologik o’zgarishlarni aniqlash, tahlil qilish va shu asnoda bashorat qilish vazifasini yechishi kerak.

Mehnat psixologiyasi	Mehnat faoliyatining psixologik qonuniyatlari va xususiyatlari	Mehnat faoliyatining yangi va uning psixolo-gik, bajaruvchilik tavsiflari
Muhandislik psixologiyasi	Inson va texnikaviy tizimlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning psixologik qonuniyatlari	Inson-mashina tizimi
Pedagogik psixologiya	Ta’lim va tarbiyaning psixologik qonuniyatlari	Ta’lim oluvchi va tarbiyalanuvchi shaxsi
Yosh davrlari psixologiyasi	Shaxsning ontogenezda rivojlanishining psixologik qonuniyatlari	Shaxsning ontogenezda psixik rivojlanishi
Kasbiy psixologiya	Shaxsni kasbiy shakllanishining psixologik

7Тиббиёт олийгоҳларида тиббий психология, психогигиена ва психотерапияни ўқитиш бўлғуси шифокорларда психология асослари фанини шакллантиришга, ва улардан кейинчалик ўз амалиётларида фойдаланишга, касалликни даволаш, олдини олиш, саломатликни сақлаш ва мустаҳкамлаш, ҳаёт тарзини, меҳнат қилиш қобилиятини яшхилаш учун қўллашга қаратилган. Тиббий психология – тиббий билимларнинг мустақил бўлими бўлиб, беморларнинг бутун касаллик даврида шаклланувчи психологик муаммоларни ўрганишга бағишланади. Тиббий психология психотерапия ва реабилитациянинг илмий асоси ҳисобланади ва у умумий гигиена, профилактика ва бошқа клиник фанлар билан бевосита боғланган. Касалликнинг ривожланишида психиканинг ролини ўрганиш ва уни даволаш мақсадида психик таъсир кўрсатиш усулларидан фойдаланиш тиббиётда профилактик принципларни реализация қилишнинг асоси ҳисобланади. Шу мақсадда ушбу методик қўлланмада асосий психик жараёнлар бўлмиш онг, хотира, тафаккур, ирода, сезги, идрок, диққат, эмоцияларнинг норма ва патология ҳолатлари баён этилган. Ушбу асосий психик жараёнларнинг характеристикалари, турлари ва бузилишларининг турли шакллари берилган. Мазкур методик қўлланма тиббиёт олийгоҳларининг студентлари учун мўлжалланган.

8- йўналтирувчи интеллектуал билиш. Бу таркибий қисми мутахассис шахсининг билиш соҳасини ўз ичига олади: касбий идрокини, фикрлаши, тасаввур, хотираси, диққатини ва улар биргаликда мутахассис шахсининг касбга интеллектуал тайёрлигини ташкил этади.