Karimov Islombekning "botanika"

Sarvidoshlar oilasi. Bu oilaga bir yoki ikki uyli daraxt va buta o`simliklari kiradi. Ularning barglari ko`pincha tangachasimon ba`zan ninasimon ko`rinishda bo`lib, qarama-qarshi yoki xalqasimon shaklda joylashgan. Pishib etilgan qubbalari etdor bo`ladi. YOg`ochligi va bargida smolalar o`rnida efir moylari bor. Sporalarida chang xaltachalari rivojlanmagan. Sarvidoshlar oilasining 20 ta turkumi, 1 50 turi bo`lib, ular er yuzining Antarktidadan tashqari deyarli hamma qit`alarda tarqalgan. Bulardan Archa (Juniperus). Savr (Cupressus) va Tuya (Thuja) turkumlari ko`p uchraydi.


Archalar turkumining 70 ga yaqin turi mavjud. Ulardan Oddiy archa (J.somminus), Turkiston archasi (Juniperus turkestanica), Zarafshon archasi (J. zeravshanica) Tyan-Shan’, Pomir-Oloy tog` tizmalarida tarqalgan. Ko`kalamzorlashtirishda keng foydalanadigan turi Virginiya archasi (J. Virginia) hisoblanadi.
5.Tisnamolar qabilasi. Bu qabila Boshzarnabdoshlar (Cephalotaxaceae) va Zarnabdoshlar (Taxaceae) oilasini o`z ichiga oladi.
Boshzarnabdoshlar oilasining 1 ta turkumi–Boshzarnob (Cephalotaxus) hisoblanib, uning 6 ta turi mavjud. Hozirgi davrda bu o`simliklar Xindistonning Shimoliy-sharqiy qismida, Xitoyning Janubiy-Sharqiy qismida, Janubiy Koreya va Yaponiyada tarqalgan. Oila vakillari ikki uyli bazan bir uyli, kichik daraxt, yoki buta shaklidagi o`simliklar.
Zarnobdoshlar oilasiga 20 ga yaqin tur kiradi. Ular shimoliy yarim sharda tarqalgan. Ulardan biri Mevali zarnob ( Taxus baccota) Toshkentda iqlimlashtirilgan. Bu o`simlik uzoq umr (2-3 ming yil) ko`radi. Uning balandligi 25 metr, yog`ochi qattiq, chirimaydigan bo`lganligi tufayli u juda qimmatbaho hisoblanadi.

Ochiq va yopiq urug'li o'simliklar.

1. Quruqliq sharoitida yashaydigan va urug etishtiradigan yuksak o'simliklar urugli o'simliklar deb ataladi. Bu o'simliklarda urug bo'lishi bilan arxegonial yuksak o'simliklardan, ya'ni moxlar, riniofit, plaun, kirikbo'gim va paparotniklardan tubdan fark kiladi. Xozirgi zamon yuksak urug etishtiruvchi o'simliklar asosan yukorida aytilgan sporali yoki arxegoniylardan kelib chikkan.
Urugli o'simliklar ikki bo'limga: Ochiq uruglilar (Gymnospermae)va Yopiq uruglilar (Angiospermae) ga bo'linadi.

2. Ochiq uruglilar kadimiy o'simliklar bo'lib, ularning kadimiy avlodlari toshko'mir davrining oxirlarida yashaganlar. Jumladan urugli paporotniklar, bennettitlar, keytonlilar yo'kolib ketib, kazilma xolda saklanib kolganlar. Ginkoviylar, velvichiyalarni bittadan turi saklanib kolgan. Xozirgi vaktda Qarag'aylar, sagovniklar, gnetoviylar keng tarkalgandir.

Er yuzida Ochiq uruglilarning xozir 660 turi mavjud bo'lib, asosan daraxt, kisman buta va liana turlari uchraydi.
Ochiq urugli o'simliklarning xarakterli xususiyatlaridan biri urug va urug kurtakni Ochiq bo'lishidir. Ularning uruglari mevaning ichida emas, balki megosporafillarda Ochiq xolda joylashadi. Urugkurtak megosporangiydan nutsellusdan tashkil topgan bo'lib, tashki tomonidan intgument bilan o'rab olingan. Megosporofilning otalanishidan urug rivojlanadi. Ochiq uruglilarning muxim xususiyatlaridan biri sperpatizoidning spermiyaga aylanishidir. Spermiyani xosil bo'lishi bu o'simliklarni suvsiz muxitida xam otalanishiga imkon yaratib beradi.
Ochiq uruglilar MDX ning shimoliy kismida, Uralda, Markaziy Osiyoda va Kavkazda keng tarkalgandir. Ochiq uruglilarnig kelib chikishi, klassifikatsiyasi olimlar orasida jonli munozaraga sabab bo'lmokda. Barcha arxegonial o'simliklar uchun xos xususiyat (moxsimonlardan to Ochiq uruglilargacha) tuxum xujayraning arxegonida xosil bo'lishidir.
Ochiq uruglilarning tarkkiy etgan shakillarining xosil bo'lishi Yopiq uruglilarning xosil bo'lish davriga - devon davriga to'gri keladi. Ochiq uruglilar kuyidagi 3 ta sinfga bo'linadi.
1-sinf Sagovniklar. 2-sinf kubbalilar 3-sinf kobikli uruglilar.
Qubbalilar sinfi kordaitlar, ginkolar va ninabarglilar - Qarag'aylar tartibiga bo'linadi.
Qarag'aylar tartibi. Bu tartib vakillari toshko'mir davrining oxiri karbon davrining boshida keng tarkalgan. Yura davrida bark urib rivojlangan.
Qarag'aylarning 560 turi mavjud bo'lib, 55 turkum va 10 ta oilaga bo'linadi.
Qarag'aylar oilasi Pinaceae. Qarag'aylar oilasi vakillari MDX xududida keng tarkalgan o'simliklardir. Bu oilaga kuyidagi turlar kiradi: oddiy Qarag'ay - sosna, koraQarag'ay - El, Tilogoch - list vennitsa, Ok Qarag'ay - pixta, barglari kiska ninasimon bo'lib, mutyovka shaklida yoki juft bo'lib joylashadi. Ildizi yaxshi rivojlangan bo'lib, yon ildizlar xosil kiladi. Qarag'ay bir uyli ayrim jinsli o'simlikdir.
Ochiq uruglilarning ko'payishini oddiy Qarag'ay Pinus sibirica misolida kurib chikamiz. Qarag'ay tabiatda keng tarkalgan bo'lib, bo'yi 50 m balandlikka etadi, 400 yil xayot kechiradi. Sporafill erkak va urgochi kubbada xosil bo'ladi. Kubbalar bitta o'simlikda joylashadi. Uzunligi 4-5 sm, diametri 3-4 sm bo'lib, unda spiral ravishda mikrosporofill joylashgan bo'lib, chang xosil kilishga xizmat kiladi.

3. Ochiq uruglilarning xalq xo'jaligidagi axamiyati. Ochiq uruglilar juda katta maydonlarda Tayga o'rmonlarini xosil kiladi. Tayga o'rmonlarida o'ziga xos biotsenoz xosil bo'ladi. Natijada turli xayvonlar, xashoratlar, kushlar turlarini oziklanishi va ko'payiishi uchun sharoit vujudga keladi. O'rmonlar suv va tuprokni eroziyadan saklaydi. Kurilish materiali xisoblanadi. Yogochsozlik sanoatining xom ashyo bazasidir.

Ingichka barglilardan viskoza, ipak, tsellioza, balzam, smola, spirt, uksus kislotasi, oshlovchi moddasi olinadi. Sibir Qarag'ayi urugi tarkibida 79 % gacha yog mavjud. Medetsina sanoatida vitamin-lar, preparatlardan pinobin olinadi.
Xalq medetsinasida nerv kasallarini davolashda, tuberkulyoz, buyrak, siydik kopini, gemorroe kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Fakat yogochdan 20 mingdan ortik turli material va modda olinadi. Bir kub metr yogochdan 1,5 ming m. sun'iy ipak yoki 600ta trikotaj kostyum yoki 200 kg kogoz olinadi. O'rmon boylik deb bejiz aytilmagan.

4. Yopiq urugli o'simliklar. Yopiq uruglilar (Angiospermae) yoki gullik o'simliklar mezozay erasining bor davrida xosil bo'lgan bo'lib, o'simliklar ichida eng yuksak tuzilgan organizmlar xisobla-nadi. Bu o'simliklarning xarakterli xususiyatidan biri gulning xosil bo'lishidir. Guldagi urugchi tugunchasida tuxum xujayrasi joylashib otalangan tuxum xujayrasining rivojlanishidan urug xosil bo'ladi. Urugchi tugunchasining rivojlanishidan urugni tashki toomnidan o'rab turuvchi meva xosil bo'ladi. Shuning uchun gullik o'simliklar Yopiq uruglilar deb nomlanadi.

Yopiq urugli o'simliklar xayotida sporofit nasil ustun bo'lib, jinsiy nasl Ochiq uruglilarga nisbatan kiskarganligi bilan xarakterlanadi. Yopiq uruglilarning xarakterli xususiyatlaridan biri ko'sh uruglanishi jarayonining sodir bo'lishidir. Yopiq uruglilar xar xil tashki muxit sharoitiga moslanish xususiyatiga ega bo'lib, er sharining turli tabiat zonalarida keng tarkalgandir
Tashqi muxit sharoitiga moslashishda Yopiq uruglilar o'ziga xos vegetativ va generativ organlar xosil kiladiki bular o'ziga xos tuzilishga ega, ularni avlodini tiklanishiga imkon yaratib beradi.

Xulosa
Sagovniklar Yer yuzasinig deyarli barcha qit’alarida keng tarqalgan. Ularga barcha ochiq urug’li o’simliklar kiradi. Sagovniklarning bir necha guruhlari qirilib ketgan . Benetitlar va ginkolar hozirda butunlar qirilib ketgan. Qadimda paleozoy erasida 40m li baland bo’yli daraxtlar bo’lgan plaunlar, hozirda

Yashash sharoiti va iqlimiga qarab turli xildagi morfologik va fiziologik moslanishlar paydo bo’lgan.
Masalan Ginkosimonlar sinfi. Bu sinf 1 ta Ginkgonomalar (Ginkgoales) qabilasini va 1 ta Ginkgodoshlar oilasini o`z ichiga oladi. Uning hozirgi davrda ma`lum bo`lgan yagona vakili ikki bo`lak bargli ginkgo (Ginkgo biloba) hisoblanadi. Bu o`simlik yovvoyi holda faqat Xitoyning sharqiy- janubiy qismida uchraydi. Ginkgo biloba XI asrdan boshlab Xitoy va Yaponiyada hosiyatli o`simlik sifatida diniy madrasalar qoshida o`stirilgan. XVIII asrda Evropa va Amerikaga olib kelib botanika bog`larida o`stirilgan. Respublikamizning hududida Toshkent, Samarqand, Andijon kabi shaharlarida ham manzarali o`simlik sifatida ekilgan. Uning bo`yi 30-40 m.ga etadigan daraxt. Bargi bandli, barg yaprog`i elpigichni eslatadi. Ginkgo ikki uyli o`simlik, otalik va onalik qubbachalari alohida tuplarda rivojlanadi. Bu o`simlik qazilma holda Zarafshon, Xisor, toglaridan topilgan.