Каримов А. А., Исломов Ф. Р., Авлоқулов А. З. Бухгалтерия ҳисоби

7.8. Асосий воситаларни инвентаризация қилиш

Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўЃрисида»ги Ќонунига мувофиқ, корхоналар ўз активлари ва мажбуриятларини инвентаризация қилишлари лозим.

Инвентаризациянинг мақсади корхона асосий воситаларининг ҳақиқатда борлигини ва сифат ҳолатини аниқлаш, техник ҳужжатлар (транспорт, тавсифнома, лойиҳалар)ни текшириш ва бухгалтерия ҳисоби маълумотларини ойдинлаштиришдан иборат.
Корхона, ташкилот ва муассасаларда асосий воситаларни инвентаризация қилиш «Инвентаризацияни ташкил этиш ва ўтказиш» номли 19-сон БҲМА ва «Асосий воситалар» номли 5-сон БҲМАга асосланади.
«Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи тўЃрисидаги Низом»га мувофиқ, асосий воситалар инвентаризацияси бир йилда камида бир марта йиллик ҳисобот тузишдан олдин ўтказилади.
Ќуйидаги ҳолларда асосий воситалар инвентаризацияси муқаррар ўтказилади:

96. 
    Асосий воситалар объектлари ижарага берилганида ѓки давлат тасарруфидан чиқарилганида;
    
97. 
    Йиллик бухгалтерия ҳисоботини тузишдан олдин;
    
98. 
    Моддий жавобгар шахс алмашганида;
    
99. 
    ЎЃирлик ва суиистеъмоллик ҳоллари аниқланганида;
    
100. 
     ©нЃин ѓки бошқа табиий офатлар юз берганида;
     
101. 
     Асосий воситалар қайта баҳоланганида;
     
102. 
     Корхона тугатилган ѓки қайта ташкил этилганида.
     

«Инвентаризацияни ташкил этиш ва ўтказиш» номли 19-сон БҲМАга асосан асосий воситалар инвентаризациясини ўтказишдан олдин қуйидагиларни аниқлаш лозим:

103. 
     Инвентарь карточкалар, инвентарь варақаларнинг мавжудлиги ва ҳолатини;
     
104. 
     Техник паспортлар ва бошқа техник ҳужжатларнинг мажудлиги ва ҳолатини;
     
105. 
     Корхонага ижара асосида, сақлашга ѓки вақтинча фойдаланишга қабул қилинган асосий воситаларнинг мавжудлиги ва ҳолатини.
     

Инвентаризацияни корхона раҳбари буйруЃи билан тайинланган комиссия ўтказади. Комиссиянинг вазифаси асосий воситаларни сақлаш ва ундан тўЃри фойдаланишни текширишдан иборат. Комиссия корхонага керак бўлмаган асосий воситаларни аниқлаши ҳамда улар бўйича алоҳида рўйхат тузиши керак. Инвентаризация якунлари бўйича инвентаризация рўйхати тузилади. Рўйхат моддий жавобгар шахс ва комиссия томонидан имзоланади ва бухгалтерияга топширилади.
Асосий воситаларни инвентаризация қилиш натижасида аниқланган ҳақиқий мавжуд мулк ва бухгалтерия ҳисоби маълумотлари ўртасидаги тафовутлар қуйидагича акс эттирилади:
Масалан, «Бобур» ҳиссадорлик жамиятида ҳисобот йилида бошланЃич қиймати 240000 сўмлик жиҳоз камомади аниқланди. Жиҳозга ҳисобланган эскириш 160000 сўм. Жиҳоз айбдор шахс топилмаганлиги сабабли давр харажатларига ўтказилди. Ушбу муомалаларга ҳисобда қуйидагича проводка берилади:

106. 
     БошланЃич қийматни ҳисобдан чиқариш:
     

Д-т 9210-«Асосий воситаларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 240000 сўм
К-т 0130-«Машина ва жиҳозлар» - 240000 сўм.

107. 
     эскириш қиймати ҳисобдан чиқарилди:
     

Д-т 0230-«Машина ва жиҳозлар эскириши» - 160000 сўм
К-т 9210-«Асосий воситаларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 160000 сўм.

108. 
     камомад суммаси қимматликларнинг меъЄрдан ортиқча табиий йўқолишидан кўрилган талофатларни ҳисобга олиш ҳисобвараЃига ўтказилди (240000-160000)=80000 сўм;
     

Д-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 80000 сўм
К-т 9210-«Асосий воситаларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 80000 сўм.

109. 
     Агарда айбдор шахс аниқланмаса камомад суммаси давр харажатлари таркибида акс эттирилади – 80000 сўм:
     

Д-т 9430-«Бошқа операцион харажатлар» - 80000 сўм
К-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 80000 сўм.
Агарда асосий воситалар камомади бўйича айбдор шахс аниқланса, камомад суммаси айбдор шахсдан ундирилади.
Масалан, «Бобур» ҳиссадорлик жамиятида ҳисобот йилида бошланЃич қиймати 50000 сўмлик жиҳоз камомади аниқланди. Жиҳозга ҳисобланган эскириш 23000 сўм. Жиҳоз қиймати айбдор шахсдан икки ҳисса қилиб ундирилди. Ушбу муомалаларга ҳисобда қуйидагича проводка берилади:

110. 
     БошланЃич қийматни ҳисобдан чиқариш:
     

Д-т 9210-«Асосий воситаларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 50000 сўм
К-т 0130-«Машина ва жиҳозлар» - 50000 сўм.

111. 
     эскириш қиймати ҳисобдан чиқарилди:
     

Д-т 0230-«Машина ва жиҳозлар эскириши» - 23000 сўм
К-т 9210-«Асосий воситаларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 23000 сўм.

112. 
     камомад суммаси қимматликларнинг меъЄрдан ортиқча табиий йўқолишидан кўрилган талофатларни ҳисобга олиш ҳисобвараЃига ўтказилди - 27000 сўм;
     

Д-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 27000 сўм
К-т 9210-«Асосий воситаларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 27000 сўм.

113. 
     камомад суммаси икки ҳисса қилиб ундириш асосида моддий жавобгар шахс зиммасига ўтказилди (50000-23000)*2=54000 сўм;
     

Д-т 4730-«Етказилган моддий зарарни қоплашда ходимларнинг қарзи» - 54000 сўм
К-т 5910-«Камомадлар ва қимматликларни шикастлашдан талофатлар» - 27000 сўм
К-т 9310-«Асосий воситаларнинг сотилишидан олинган фойда» - 27000 сўм.
Асосий воситаларни инвентаризация қилиш натижасида ортиқча мол-мулк мавжудлиги аниқланса, у молиявий натижаларга кирим қилинади:
Д-т Асосий воситаларни ҳисобга олиш ҳисобварақлари
К-т 9390-«Бошқа операцион даромадлар».