|
2.1-rasm. Talab va taklif egri chizig‘i (narxning bozordagi tovarning
miqdoriga bog‘liqligi)
Jahon tajribasidan ma’lumki, bozor iqtisodiyoti ishlab chiqaruvchi va
iste’molchiga erkinlik beribgina qolmay, balki mulkchilikni mustahkamlaydi,
farovonlik va taraqqiyot uchun zamin yaratadi, ammo u yoki bu darajada muqarrar
ravishda mulkiy tabaqalanishga olib keladi, buni esa ko‘pchilik adolatsizlik deb
tushunadi. Bunday qarashlarning ildizi XIX asrlarga, sotsialist-utopistlarga - Grey,
Prudon, Rodbertuslarga borib taqaladi, dialektik va tarixiy materializm falsafasini,
K.Marks bilan birgalikda esa ilmiy kommunizm nazariyasini yaratgan F.Engels
ularni o‘z asarlarida shunday birlashtirgan edi.
Masalan, agar Rodbertusning qarashlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, u bozor
munosabatlarining o‘rniga mahsulotlarni maxsus kvitansiyalar asosida taqsimlashni,
bu kvitansiyada esa har bir kishining qancha mehnat sarflagani ko‘rsatilishini taklif
etgan edi. U bunday kvitansiyalarni “ishchi pullar” deb atagan edi. Bunda mehnat
o‘lchovi sifatida oddiy ish vaqti qabul qilingan bo‘lib, uning samaradorligi, ish
sharoitlari, foydalaniladigan asbob-uskunalarning xarakteri esa hisobga olinmagan.
Masalan, agar mahsulotni o‘rtacha sharoitlarda bir kunda tayyorlash mumkin bo‘lsa,
ammo uni ishlab chiqarishga o‘n kun ketsa, Rodbertusning fikricha, buning
ahamiyati yo‘q bo‘lib, kvitansiya o‘n kunlik mehnat uchun berilaveradi. Buning
ustiga, Rodbertus ishlab chiqarilgan mahsulotga talab bormi, yo‘qmi, ular ortiqcha
ishlab chiqarilganmi - buning ham farqi yo‘q, mehnat qilingan bo‘lsa bo‘ldi, qancha
mehnat qilinsa, shuncha kunlar, soatlar, minutlar uchun kvitansiya berilishi kerak,
deb hisoblagan. Uning uchun eng muhimi - hisobga olish va nazorat qilish bo‘lgan.
Uning fikricha, davlat barcha mehnat sarflarini oldindan hisobga olib, har qanday
tovarning qiymati va miqdorini hech qanday bozorsiz, hatto kelgusi besh yilga
aniqlab qo‘yadi. Hamma narsa aniq bo‘lishi, mehnatning esa har bir minuti hisobga
olinishi kerak. Bir so‘z bilan aytganda, kvitansiyalarning summasi mahsulotlarning
summasiga to‘g‘ri kelishi, har bir soat mehnat uchun bir xil kvitansiya berilishi
kerak.
Bu sizga tanish tuyulmayaptimi? Bu sotsialistik iqtisodiyot va yoppasiga
rejalashtirish davridagi tenglashtirish mafkurasining qarashini eslatmayaptimi?
O‘sha paytlarda ham besh yillik rejalar tuzilib, ularda barcha ishlab chiqariladigan
tovarlar “o‘sib borayotgan ehtiyojlarimizni qondirish uchun” avvaldan belgilab
olinardi. Izohga hojat yo‘q. Hohlaymizmi, yo‘qmi - ammo rejali iqtisodiyot uchun
aynan shu boshqaruv mafkurasi qabul qilingan edi. Rodbertus ham aynan sinchiklab
rejalashtirish, nazorat va hisob-kitobni yoqlab chiqqan.
Shunday qilib, bozorni inkor qilish va “adolat” uchun, taqsimotdagi
tenglashtirish uchun kurashishning ildizlari ilk sotsialistlarning utopik (xayoliy)
mafkurasiga borib taqaladi. Bugun biz rejali iqtisodiyotning vaqt sinovidan
o‘tmaganligiga, sobiq sotsialistik respublikalarning bozor iqtisodiyoti yo‘lini
tanlaganliklariga guvohmiz.
Tahlillarning
ko‘rsatishicha, hozirgi kunda yer qurrasida bozor
iqtisodiyotidan boshqa tizimda bo‘lib, rivojlanib borayotgan birorta davlat yo‘q,
ya’ni bozorsiz boy mamakat yo‘q. Tarixning g‘oyatda qimmatga tushgan sof
tajribasidan ma’lumki, Germaniya, Koreya va Xitoy kabi mamlakatlarni ikkiga
bo‘lib, birida bozor iqtisodiyoti, ikkinchisida taqsimot (ya’ni rejali) iqtisodiyotni
joriy qilingani achinarli oqibatlarga olib keldi. Chetdan qaraganda bir millatga
mansub, bir xil odamlar, yer ham, tabiiy sharoitlar ham bir xil, ammo natijalar
mutlaqo har xil. Shundan kelib chiqqan holda, totalitar, ma’muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyoti bilan bozor iqtisodiyotini yana taqqoslashga, bu munozarani davom
ettirishga yana biror asos bormi?
Ammo bozor iqtisodiyotida farovonlik va taraqqiyot o‘z-o‘zidan, avtomatik
ravishda vujudga kelib qolar ekan, degan fikr yuzaga kelmasligi uchun aytib o‘tish
kerakki, bozor va umuman bozor iqtisodiyoti - bu “ochil dasturxon” emas. U insoniy
funksiyalarni bajarmaydi. Masalan, bozor iqtisodiyoti hech qachon inkor
qilinmagan, ta’qib qilinmagan o‘nlab davlatlarni misol qilib keltirish mumkinki,
ularda xalqning turmush darajasi va iqtisodiy ko‘rsatkichlari aytarlik yuqori emas.
Demak, bozor farovonlik va taraqqiyot uchun zaruriy shart bo‘lsa ham, ammo yetarli
shart emas ekan. Bozor iqtisodiyoti faoliyatining samaradorligini ta’minlash uchun
kamida ikki shart - mehnatsevar aholi va tegishli davlat boshqaruvi kerak bo‘ladi.
Davlat bozori va bozor munosabatlarining muhimligini Gelbrayd,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
