Kapital, fondlar va moliyaviy natijalar hisobi

MAVZU: “ASOSIY VOSITALAR HISOBI” 
 
Maqsad:
Asosiy vositalar haqida umumiy tushuncha, asosiy vositalar eskirishi 
(amortizatsiyasi) hisobi, asosiy vositalarni qayta baholash va tamirlash hisobi, asosiy 
vositalarning chiqib ketishi hisobini talabalarga o’rgatish.
 
Zarur adabiyotlar va jihozlar:
1.O’zbekiston Respublikasi BHMS 21-son O’zR Moliya Vazirligining 2002 
y. 9 - sentyabrda 103-sonli buyrug’i.
2.O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi to’g’risidagi Qonuni. 1996 y. 
30 avgust.
3.Makarov B.C. Teoriya buxgalterskogo ucheta. MT.: «Statistika», 1974 g.
Asosiy vositalar haqida tushuncha.
Asosiy vositalar – korxona tomonidan uzoq muddat davomida xojalik faoliyatini 
yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar korsatash 
jarayonida yohud mamuriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish 
maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar. 1. Asosiy vositalar 
haqida umumiy tushuncha 2 Baholar ozgarmas sharoitda Uning daromadlilik 
darajasi boshqa mulk turlarinikidan ancha kam boladi bir birlik (toplam) uchun 
qiymati Ozbekiston Respublikasi (xarid paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi 
miqdorining ellik baravaridan ortiq bolgan buyumlar Korxona rahbari hisobot yilida 
buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam 
chegarasini belgilashga haqli. Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga javob 
beradigan moddiy aktivlar bir vaqtning ozida kiritiladi:
Asosiy vositalarning buxgalteriya hisobi birligi bolib inventar obekti hisoblanadi. 
Asosiy vositalarning inventar obekti sifatida barcha qurilmalari va anjomlariga ega 
bolgan obekt yoki muayyan mustaqil vazifalarni bajarish uchun moljallangan 
alohida konstruktiv asosdagi buyum yoxud butun bir yaxlitlikni ifodalovchi va 
muayyan vazifalarni bajarish uchun moljallangan konstruktiv jamlangan 
buyumlarning alohida majmui tan olinadi. Konstruktiv jamlangan buyumlarning 
alohida majmuasi - umumiy moslamalarga va anjomlarga, umumiy boshqaruvga 
ega, bir poydevorda qurilgan, natijada majmuaga kiruvchi har bir buyum oz 
vazifasini mustaqil ravishda emas, balki faqatgina majmua tarkibida bajara oladigan 
bir yoki turli moljaldagi bitta yoki bir nechta buyumlardir. Bitta asosiy vositada 
turlicha foydali foydalanish muddatiga ega bolgan bir nechta mustaqil obektlar 
mavjud bolgan holatda har bir bunday obekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil 
inventar obekti sifatida tan olinadi. Ikki yoki undan ortiq korxona mulki bolgan 
asosiy vositalar har bir korxona tomonidan asosiy vositalar tarkibida uning umumiy 
mulkdagi ulushiga mutanosib tarzda aks ettiriladi. Asosiy vositalar aktiv sifatida tan 
olinadi, agar: a) korxonaga kelgusida aktiv bilan bogliq iqtisodiy foyda kelib 
tushishiga ishonch bolsa; b) aktiv qiymatini aniq baholash mumkin bolsa.

---

 Mulkka egalik, xojalik yurituvi yoki tezkor boshqaruv huquqi asosida xojalik 
yurituvchi subektga tegishli bolgan asosiy vositalarning miqdori korxona balansiga 
kiritilishi lozim va asosiy vositalar buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasining 
1bolim hisobvaraqlarida yuritiladi ( ). a) kapital qoyilmalar tugaganidan song 
tiklangan obektni qabul qilish-topshirish; b) obektni oldi-sotdi shartnomasi boyicha 
xarid qilish; v) tasischilarning ustav sarmoyasiga qoyilmalari; g) bepul kelib tushish 
(hadya shartnomasi boyicha); d) ayirboshlash; e) tovar-moddiy zaxiralar tarkibidan 
otkazish; j) moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi boyicha olish; z) qiymati aniqlangan 
asosiy vositalarga kapital qoyilmalar; i) ortiqcha (hisobga olinmagan) asosiy 
vositalarni aniqlash; k) asosiy vositalarni xojalik jamiyati tasischilar tarkibidan 
chiqayotganda yoki tugatilayotgan xojalik jamiyatining mulki tasischilar orasida 
taqsimlanayotganda qolga kiritish; l) asosiy vositalarga mulkka egalik, xojalik 
yurituvi yoki tezkor boshqaruv huquqini qolga kiritishga olib keladigan boshqa 
operatsiyalar yoki holatlar natijasida kiritilishi mumkin. Asosiy vositalar miqdori 
korxona balansiga:
Asosiy vositalar obektlarining eskirishi - ularning fizik sifatlari yoki xususiyatlari 
yoqolib borishining va tozib borishining, buning oqibatida esa qiymat yoqolib 
borishining qiymat korsatkichidir. Shuning uchun har bir korxona asosiy vositalarni 
xarid qilish va eskirganlarini tiklash uchun zarur mablaglarni jamgarishni taminlashi 
kerak. Bunday jamgarishga amortizatsiya deb ataluvchi ajratmalarni xarajatlarga 
kiritish hisobiga erishiladi. Amortizatsiya (lotincha amortisatio - qoplash) 
baholangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiyalanayotgan qiymatini 
ishlab chiqarilayotgan mahsulot, bajarilayotgan ishlar, korsatilayotgan xizmatlarga 
muntazam ravishda taqsimlash va otkazish korinishida eskirishning qiymat 
ifodasidir. Soliq solish maqsadida amortizatsiya davlat tomonidan belgilangaq 
yagona meyorlar asosida boshlangich qiymatga nisbatan foizlarda hisoblanadi. Har 
bir obektga eskirishni hisoblash har oyda amalga oshiriladi. Amortizatsiya qiymati 
korxona xarajatlariga toliq otkazilganda asosiy vositalarning bundan keyin 
foydalanishda bolish davri uchun eskirish hisoblanmaydi (eskirish boshlangich 
qiymatning 100 % idan oshishi mumkin emas).