Kapital, fondlar va moliyaviy natijalar hisobi

2 Xarajatlar hisobi.
Ushbu bo’limni “ishlab chiqarish xarajatlari”, yoxud “mahsulot tannarxi” 
tushunchalariga ta’rif berishdan boshlasak, turli adabiyotlarda bu ikki tushunchaga 
bir-biriga mazmunan juda yaqin bo’lgan ta’riflar berilgan, masalan: Mahsulot 
tannarxi ushbu mahsulot qiymatining pul shaklidagi qismi bo’lib, moddiy, mehnat 
va boshqa sarf-xarajatlardan iborat bo’ladi10 ; Ishlab chiqarish xarajatlari – 
bevosita mahsulotlarni (ish, xizmatlarni) ishlab chiqarishga ketgan, shuningdek 
ularning tannarxini tashkil etuvchi xarajatlardir. Tannarx - mahsulot (ish, xizmat) 
larni ishlab chiqarishga ketgan barcha xarajatlarning pulda ifodalangan majmuasi11 
. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot 
(ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan, ishlab chiqarish 
texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi12 . 
O’ylaymizki, yuqorida keltirilgan ta’riflarning har biri ishlab chiqarish xarajatlari, 
mahsulot tannarxi tushunchalarini to’liq yoritib bera olgan, shunday bo’lsada, biz 
quyidagi ta’rifni tavsiya qilgan bo’lar edik: Ishlab chiqarish xarajatlari – bu shunday 
xarajatlarki, uning pirovardida (natijasida) aniq bir mahsulot (ish, xizmat) lar 
yaratiladi. Bozor munosabatlari sharoitida, ya’ni raqobat sharoitida, qolaversa 
hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ishlab chiqarish tannarxiga 

---

kiradigan xarajatlarning ahamiyati ortib boradi, chunki mahsulot narxining asosini 
mahsulot tannarxi tashkil qiladi, raqobat shaoitida esa narx bu bir dastakki, qaysiki 
shu dastak bilan raqobatchilar ichida g’olib bo’lishga yordam beradigan. Bu kabi 
misollarni yana ko’plab keltirish mumkin, shunday ekan ishlab chiqarish tannarxiga 
kiradigan xarajatlarni doimiy nazorat qilib borish lozim. 10 F.G’.G’ulomova. 
Buxgalteriya hisobini mustaqil o’rganish uchun qo’llanma. T.: “NORMA”, 2009. 
343-bet. 11
K.B.Urozov. buxgalteriya hisobi va audit. T.: “O’qituvchi”, 2004. 146-bet. 12 
“Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi 
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risida Nizom”, 1-qismi. Sanoat 
korxonalarida “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizomga muvofiq ishlab 
chiqarish xarajatlari iqtisodiy mohiyatiga ko’ra quyidagicha tasniflanadi (6- 
chizma). Ushbu Nizom amaldagi qonun qoidalar hisobga olingan holda xo’jalik 
yurituvchi subyektlarning ishlab chiqargan mahsuloti tannarxiga qo’shiladigan 
xarajatlarning bir xilligini ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan. Nizom 
buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish maqsadlari uchun xarajatlarni 6-chizma: 
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiradigan xarajatlarning iqtisodiy mohiyatiga 
ko’ra tasniflanishi hisoblash o’rtasidagi farqni hisobga oladi. Soliqqa tortiladigan 
foyda buxgalteriya foydasidan farq qiladi, korxona xarajatlarining bir qismi 
amaldagi soliq siyosatiga ko’ra soliq bazasidan chegirilmaydi. Shu narsani 
ta’kidlash joizki, buxgalteriya hisobi tamoyillari xarajatlarning hisobotlarda aks 
ettirilishini soliqqa tortish qoidalari bilan bog’lamaydi. 21-sonli BHMSga muvofiq 
ishlab chiqarish xarajatlarining sintetik hisobi 2010 “Asosiy ishlab chiqarish” 
schotida olib boriladi. Ushbu schot aktiv, doimiy schot bo’lib, ko’payishi va qoldig’i 
debet tomonida, kamayishi kredit tomonida, qoldig’i ma’lum bir sanaga 
tugallanmagan ishlab chiqarishning puldagi ifodasidir. Ishlab chiqarish xarajatlari 
Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati 
chiqarib tashlangan holda), Nizomning 1.1-punkti Ishlab chiqarish xususiyatiga ega 
bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari, Nizomning 1.2-punkti Ishlab chiqarishga 
tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, Nizomning 1.3-punkti Asosiy 
vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar 
amortizatsiyasi, Nizomning 1.4-punkti Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar, 
Nizomning 1.5-punkti Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni 
bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar va sarflar: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni 
sotish xarajatlari va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar 
tushuniladi13 . Davr xarajatlari – “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizomga 
binoan joriy etilgan korxonaning xarajatlar hisobi tizimidagi ko’rsatkich. Davr 
xarajatlari toifasiga bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan 
xarajatlar, ya’ni boshqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik maqsadidagi boshqa 
xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari 
xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati 
bilan bog’lanmagani, lekin mahsulot (ish, xizmat) sotish bo’yicha asosiy faoliyati 
bilan bog’langanligi uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va 
ma’muriy xarajatlar ham deb ataladi. Ular ishlab chiqarilgan yoki sotilgan mahsulot 
yoki tovarlar hajmiga deyarli bog’liq emas, aksincha xo’jalik faoliyatining 

---

davomiylik vaqti bilan ko’proq bog’liqdir. Ushbu xarajatlar ular paydo bo’lgan 
davrda yig’ib boriladi va hisobdan chiqariladi14 . Davr xarajatlari ham korxona 
molyaviy-xo’jalik faoliyatida muhim ko’rsatkich hisoblanadi, mahsulot tannarxiga 
bevosita ta’sir qilmasada, bilvosita ta’sir etadi. Mahsulot narxini belgilashda bu tur 
xarajatlarga ham e’tibor beriladi, korxonaning jami xarajatlari formulasida buni 
yaqqol ko’rishimiz mumkin: y=ax+b bu yerda: y – korxonaning jami xarajatlari; x 
– ishlab chiqarish hajmi; a – bir birlik mahsulotga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan 
xarajatlar; b – o’zgarmas xarajatlar. O’zgarmas xarajatlar tarkibida davr xarajatlari 
ham mavjud bo’lib, korxonaning shu davrdagi daromadlari y (korxonaning jami 
xarajatlari) dan ko’p bo’lishi lozim. Chunki, davr xarajatlari xarajatlarga berilgan 
ta’rifga ko’ra (1.- bo’limga qaralsin) iqtisodiy nafni kamaytiradi, ya’ni hisobot davri 
daromadlaridan qoplanadi. Davr xarajatlar “Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi 
Nizom va 21-sonli BHMS ga muvofiq quyidagi xarajat moddalaridan tashkil topgan 
9410 “Sotish xarajatlari”; 13 “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va 
sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risida 
Nizom”, 2-qismi. 14 F.G’.G’ulomova. Buxgalteriya hisobini mustaqil o’rganish 
uchun qo’llanma. T.: “NORMA”, 2009. 376-bet. 9420 “Ma’muriy xarajatlar”;
9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”; 9440 “Hisobot davrining kelgusida soliq 
solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari”. Sotish xarajatlarining sintetik 
hisobi 9410 “Sotish xarajatlari” schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli 
vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning debetida yil davomida amalga oshirilgan 
sotishga doir xarajatlar yig’iladi. Ushbu schotga olib boriladigan xarajatlarning aniq 
turlari va tarkibi “Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizomning “Sotish xarajatlari” 
nomli bo’limida to’lig’icha keltirilgan, shulardan ayrimlarini keltiradigan bo’lsak, 
sotish bilan bo’gliq mehnatga haq to’lash xarajatlari, ijtimoiy sug’urta xarajatlari, 
amortizatsiya xarajatlari, reklama xarajatlari, o’rash-joylash xarajatlari va boshqalar 
tashkil qiladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu xarajatlarni 
ifodalovchi schotlarning kreditida (5110, 5010, 6710, 6520, 6990 va boshqa 
schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9410- schot shu schotning 
debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy natija” 
schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. Ma’muriy xarajatlarning sintetik 
hisobi 9420 “Ma’muriy xarajatlar” schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli 
vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning debetida yil davomida amalga oshirilgan 
korxona boshqaruviga doir xarajatlar yig’ib boriladi. Ushbu schotga olib boriladigan 
xarajatlarning aniq turlari va tarkibi “Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizomning 
“Ma’muriy xarajatlar” nomli bo’limida to’lig’icha keltirilgan, shulardan ayrimlarini 
sanaydigan bo’lsak, boshqaruvga tegishli bo’lgan mehnat haqi xarajatlari, ijtimoiy 
sug’urtaga ajratmalar, amortizatsiya xarajatlari, har xil xo’jalik boshqaruvi uchun 
zarur bo’lgan inventar va xo’jalik anjomlari uchun ketgan xarajatlar, shuningdek 
vakillik xarajatlari, turli xil xizmatlardan foydalanganlik haqlari va shu kabi boshqa 
xarajatlar tashkil qiladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu 
xarajatlarni ifodalovchi schotlarning kreditida (0200, 0500, 1000, 5110, 5010, 6710, 
6520, 6990 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9420- schot 
shu schotning debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy 
moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. Boshqa operatsion 

---

xarajatlarning sintetik hisobi 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” schotida 
yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning 
debetida yil davomida sotish va boshqaruvdan tashqari amalga oshirilgan 
umumfaoliyatga doir davr xarajatlari yig’ib boriladi. Ushbu schotga olib boriladigan 
xarajatlarning aniq turlari va tarkibi “Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizomning
“Boshqa operatsion xarajatlar” nomli bo’limida to’lig’icha keltirilgan, shulardan, 
auditorli xizmat haqi, moddiy yordam, mol-mulk, yer, suv va boshqa davr 
xarajatlariga olib boriladigan soliqlar, mulkni sotishdan ko’rilgan zararlar, operativ 
ijaraga berilgan asosiy vositalarning amortizatsiyasi, jarima va penyalar, gudvilni 
hisobdan chiqarish summasi va shu kabi boshqa xarajatlar tashkil qiladi. 
Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu xarajatlarni ifodalovchi 
schotlarning kreditida (1000, 5110, 5010, 6400, 6710, 6520, 6990, 9210, 9220 va 
boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9430- schot shu schotning 
debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy natija” 
schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. Hisobot davrining kelgusida soliq 
solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlarining sintetik hisobi esa 9440 “Hisobot 
davrining kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari” schotida 
yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning 
debetida yil davomida korxonaning kelgusi faoliaytini rivojlantirishga sarflangan 
davr xarajatlari aks ettiriladi. Ushbu schotga olib boriladigan xarajatlarning aniq 
turlari va tarkibi “Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizomning “Hisobat davrining 
kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari” nomli bo’limi va 
ushbu Nizomning “Ushbu davrning soliq solinadigan bazasidan chiqarilmaydigan, 
biroq keyingi davrlarning soliq solinadigan bazasidan chiqariladigan xarajatlar 
(vaqtinchalik farqalr)” nomli 2-ilovasida to’lig’icha keltirilgan, shulardan 
ayrimlarini keltiradigan bo’lsak, yangi ishlab chiqarishni va yangi texnologiyalarni 
o’zlashtirishga, boshqaruv tizimini yaxshilashga sarflangan, yangi tashkil etilgan 
korxonalarda kadrlar tayyorlash xarajatlari, jadallashtirilgan amortizatsiya 
hisoblash usullari bilan hisoblangan summa bilan belgilangan normalar bo’yicha 
hisoblangan amortizatsiya summasi o’rtasidagi farq va boshqa shu kabilar tashkil 
qiladi. Ushbu turdagi davr xarajatlari soliq qonunchiligiga ko’ra kelgusi 10 yil 
ichida, biroq xo’jalik yuriruvchi subyekt faoliyati davridan ko’p bo’lmagan davr 
mobaynida bir maromda soliq bazasidan maxsus hisob-kitob asosida chiqarib 
boriladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu xarajatlarni 
ifodalovchi schotlarning kreditida (0200, 0400, 5110, 5010, 6010, 6710, 6520, 6990 
va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9440- schot shu 
schotning debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy 
natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. Mazkur xarajatlarning 
o’zgarishi to’g’risidagi ma’lumotlar balansdan tashqari 012 “Hisobat davrining 
kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari” schotida belgilangan 
muddat ichida aks ettirib boriladi.