Kamal mámbetov, Kama

Ájiniyazdš… filosofiyalšq mazmundaǵš lirikasš. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında kóp ®ana shayırlardıń tereń bilim iyelep, pútkil dúnya ilimleri menen sırlas bol®anlı®ın bilemiz. Solardıń arasında XIX ásirde jasa®an Ájiniyaz shayır da óz qatarlarına salıstır®anda dúnya ilimleri menen tanısıw®a hám onı óz shı®armalarında kórkem sáwlelendiriwge umtıl®anlı®ın tolıq ańlap jetemiz. Ájiniyaz poeziyasında kórnekli grek filosoflarıAristotel, Platonlardıń atı atalıwı menen birlikte Iskender Zulqarnayn, Xarrun ar Rashid, Ibn Sina, Ábilqasım Ferdawsiy, Álisher Nawayı hám Muhammed Fizuliy táliymatlarınıń sintezleri seziledi. Máselen, baylap qoy®an jerinen bosanıp taw®a shı®ıp ketken Aflatunnıń (Platonnıń) ıla®ınıń taw kóknarınıń gúlin jep, ózinde úlken kúsh payda bol®annan keyin qasqır menen alısıp, onı jeńgeni haqqında®ı ráwiyat Farabiy traktatlarında da ushıraydı. Bul haqqında Ájiniyaz:

Xash-xash jegen Aflatunnıń ıla®ı, Gurt bilán dúgiser da® arasında.

• 
  dep jaz®an. Gurt-parsı tilinen kirgen sóz bolıp, qasqır ma®anasın ańlatadı. Demek, Ájiniyaz Platon shı®aramaları menen tanıs bolmasa da, bálki onıń shı®armaların sha- rıqla®an. Shı®ıs alımlarınıń miynetleri menen jaqınnan tanıs bol®an. Sonıń ushın da, onıń shı®armalarında erte dáwirge tán filosofiyalıq táliymatlar da bar.
  

Ájiniyaz «adamzattı bul dúnyanıń kórki», — dep biledi.

Bul dúnyanıń kórki adam balası, Sol adamnıń kókke jeter nalası.

(«Ayrılsa»)
Ájiniyaz ómir gózzallı®ı adamlardıń awızbirshiliginde ekenligin sezedi. «Jal®ız dán as bola alma®anı sıyaqlı, jal®ız adam da xalıq bola almaydı». Adamlar arasında joldaslıq, doslıq eń kúshli qásiyet bolıp, olardıń Watan, el átirapına birigiwlerin qáleydi. Bul pikir onıń «Kóńlim meniń» qosı®ında o®ada sıpatlı bayanlan®an. Mısalı:

Ashıq-yarsız, búlbil-gúlsiz, Kiyik-shólsiz, sona-kólsiz, Ziywar aytar, jurtsız-elsiz, Adam bir diywana megzer.

Bunday pikirlerdi aytıwına onıń jekkelenip qal®anlı®ı sebepshi bol®an. Shayır óz xalqı menen birlikte Bozataw qay®ılı waqıyasın keshirgeni ushın da, dushpan®a bende bolıp qal®an óz xalqın, elsiz qal®an Watanın yadına túsirip, tap usınday pikirge kelgen. Ásirese, bul pikir
«Dáwran bolmadı» qosı®ında o®ada ashıq aytıladı. Mısalı:

Mende Watan boldı elatsız qal®an, Ba®larınan búlbil ushıp za® qon®an, Ziywar der dúnya®a kelgenim yal®an, Mende bir biyqay®ı zaman bolmadı.

Ájiniyaz adamlardı «jaqsı» hám «jaman» sıpatında eki topar®a bóledi. Jaqsılar kóp ja®dayda ózin bilim menen tolıqtırıp baradı. Sonıń ushın da, ol bilimdi jaqsı adam- lardı qáliplestiriwshi faktor sıpatında qaraydı. Jaman adam óziniń otırar ornın, aytar sózin bilmeydi. Sonlıqtan

da ol jaqsılar®a qarama-qarsı tártipte rawajlanadı. Jaqsı hám jaman adamlar ózlerindegi kishipeyillik, danalıq, parasatlılıq penen bir qatarda topaslıq, ashkózlik hám jalaxorlıq sıpatları menen ajıralıp turadı. Bunday sıpatlar er adamlar menen birlikte hayallar arasında da boladı. Sonıń ushın da, Ájiniyaz er adam menen hayal awqam dúzip, shańaraq qur®anda tap usınday bir-birine qarama- qarsı sıpatlardan awlaq bolıwın uqtıradı. Sebebi, bunday ja®daylar xojalıqtıń buzılıwına alıp keledi. Bul haqqında shayır óziniń «Megzer» qosı®ında:

Ishiń tolıp árman-sherge, Kewliń megzer qara jerge, Jaman qatın jaqsı erge, Tawsılmas dóhmetke megzer.

— dep jazadı.

Sonıń ushın da, Ájiniyaz adamgershiliktiń tiykarı
«paziyletli bolıw» — dep túsinedi. «Adam tilinen, mal shaqınan tutıladı». Pikirles bolma®an adam menen joldas bolıw®a bolmaydı. Sonıń ushın da, adamlar óz paziyletleri tiykarında ajıraladı. Bul pikir shayırdıń «Megzer» qosı®ında anıq bayanlan®an. Mısalı:

Adam ulı-bári adam,

Hallas ur®ıl, kewlim mudam, Paziylet bilmegen adam,
Tórt ayaqlı mal®a megzer.