Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

Zamonaviy adabiyotlarda «Operatsiya» va «Xizmat» tushunchalarining 
farqlanishi
1
 
Xizmat 
Operatsiya 
- Boshqaga foyda keltiradigan harakat 
-  Nafaqalar  va  boshqa  ijtimoiy 
yordamlar 
-
 
Moddiy  tabiatni  o‘zgarishi  bilan 
bevosita  bog‘liq  bo‘lmagan  mehnatning 
barcha  turlari.  Bu  narsalar  iste’moliga 
xizmat  ko‘rsatish  vositasida  aholining  har 
xil 
individual 
talablarini 
qondirishga 
qaratilgan mehnat turlari 
- 
YAngidan 
mavjud 
bo‘lmagan 
mahsulot  yaratilmaydigan,  lekin  mavjud 
mahsulot  sifati  o‘zgaradigan  jarayonni 
amalga  oshiruvchi  ishlar,  faoliyat  turlari. 
Bu  ashyolar  ko‘rinishida  emas,  balki 
faoliyat 
xizmatlar 
ko‘rinishida 
taklif 
etiluvchi ne’matdir. 
-
 
O‘zi  kabilar  bilan  bir  qatorda 
alohida harakat. 
-
 
Bir  maqsadda  birlashtirilgan 
harakatlar majmui. 
-
 
Mijozlar 
hisobidan 
va 
topshirig‘iga  asosan  bajariladigan 
huquqiy, komission operatsiyalar. 
-
 
Pul  mablag‘larini  jalb  qilish 
va joylashtirish operatsiyalari. 
-
 
Bir 
iqtisodiy 
masalani 
echishga  qaratilgan  o‘zaro  bog‘liq 
bo‘lgan bank faoliyati. 
-
 
Ko‘zlangan  maqsadni  amalga 
oshirish bilan bog‘liq harakat. 
 
Jadval  ma’lumotlaridan  ko‘rinadiki,  bank  xizmatlari  va  operatsiyalari 
o‘rtasidagi  farq  asosan  uning  foyda  olish  va  o‘z  mavqeini  yanada 
mustahkamlashga qaratilgan. 
Tijorat  banklari  xizmatlarini  ularning  iqtisodiy  mazmuniga  va  ko‘zlangan 
maqsadga ko‘ra ikki yirik guruhga bo‘lish mumkin: 
1. Ma’lum darajada bankning likvidliligini  saqlab turish uchun bajariladigan 
xizmatlar. 
2. Daromad olish maqsadida bajariladigan xizmatlar.  
Ushbu ikki xizmatlar guruhi o‘rtasida ma’lum nisbat mavjud bo‘lib, ular bank 
faoliyatini sifat  jihatdan  ma’lum  darajada  ta’minlab  turish  imkonini  beradi. Bank 
likvidligini ta’minlash maqsadida bajariladigan xizmatlarning ba’zi birlari bankka 
                     
1
 Lending / Chartered Institute of Bankers. - London: BPP Publishing, 2003. ISBN 0-7517-1015-6 

---

daromad  keltirsada,  ular  mavjudligini  sababi  bank  umumiy  likvidligini  ma’lum 
darajada ushlab turishdan iboratdir.  
Xalqaro  bank  amaliyotida  tijorat  banklari  tomonidan  ko‘rsatilayotgan 
xizmatlarning 600 dan ortiq turi mavjud. O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari 
tomonidan  mijozlarga  50  dan  ortiq  bank  xizmat  turlari  taklif  etiladi.  Banklarimiz 
taklif etilayotgan xizmatlar bo‘yicha to‘lovlar mustaqil belgilanadi va ular xilma-
xildir.  
Odatda,  tijorat  banklarini  ko‘rsatadigan  xizmatlarining  turlari  bo‘yicha 
quyidagilar kiradi: 
- iqtisodiyotning real sektorini kreditlash, jismoniy shaxslarni kreditlash; 
- iqtisodiyotdagi bo‘sh pul mablag‘larini depozitlarga jalb qilish; 
- davlat qimmatli qog‘ozlari bilan amalga oshiriladigan xizmatlar; 
-  korxona  va  tashkilotlarning  qimmatli  qog‘ozlari  bilan  oshiriladigan 
xizmatlar; 
- milliy va xalqaro valyuta bozorlaridagi xizmatlar, mijozlarga hisob-kitob va 
kassa xizmati ko‘rsatish; 
- tijorat banklarining trast xizmatlari; 
- banklarning konsalting xizmatlari; 
- lizing, faktoring, forfeyting xizmatlari. 
Tijorat  banklarining  asosiy  funksiyalaridan  biri  iqtisodiyot  tarmoqlarini 
kreditga bo‘lgan talabini qondirish va shu orqali yuqori daromad olishdan iborat. 
Banklarning  an’anaviy  mahsulotlaridan  biri,  kredit  xizmatlari  tijorat  banklari 
aktivlarining asosiy qismini tashkil etadi. 
Banklarning  qimmatli  qog‘ozlar  bilan  investitsion  operatsiyalari,  davlat  va 
korpotiv  qimmatli  qog‘olzlar  bilan  bog‘liq  operatsiyalarni  amalga  oshiradi. 
SHuningdek,  fond  bozorida  qimmatli  qog‘ozlarni  joylashtirish,  ularga 
investitsiyalar  kiritish  va  emitent  va  investorlar  o‘rtasida  vositachilikni  amalga 
oshirishi mumkin. 
Bundan  tashqari  tijorat  banklari  tomonidan  xalqaro  munosabatlariga 
kirishuvchi mijozlariga eksport-import operatsiyalarini amalga oshiradi. 
Bank xizmatlarini turli mezonlar bo‘yicha tasniflash mumkin: Jumladan: 
a) mijozlar ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilishi jihatidan: 
-  to‘g‘ri  xizmatlar  (direct  dervices),    bevosita  mijozlarning  jhtiyojlarini 
qondiradi masalan, to‘lovlarni o‘tkazish, hisobvaraq ochish, investitsion xizmatlar; 
-  bilvosita  xizmatlari    (related  services),  mijozlarga  taqdim  etilishi  bilan 
ularga  qulaylik  tug‘diradigan  va  foydali  bank  xizmatlari  bo‘lib,  ularga 
(kliringovыe  xizmatlari,  xom  banking,  konsultatsion  xizmatlar,  plastik 
kartochkalar), 
Nazariy  jihatdan  murakkablik  darajasi  bo‘yicha  bank  xizmatlari  va 
mahsulotlarini quyidagi darajalarga bo‘lish mumkin: 
1-  darajali  mahsulotlar  va  xizmatlar–  ko‘pchilik  iste’mol  qiluvchi  va 
foydalanuvchi bank xizmatlari ( kreditlash, depozitlar jalb qilish, kliring xizmatlari 
va boshqalar), 
2-  darajali  mahsulotlar  va  xizmatlar
  –
  maxsus  tayorgarlikka  ega  bank 
xodimlarini talab qiluvchi xizmatlar (aktivlarni boshqarish, investitsion xizmatlar); 

---

3-  darajali  mahsulotlar  va  xizmatlar,  professional  bilimlar  va    tajribani  talab 
qiluvchi xizmatlar bo‘lib, ularga korporativ moliya, turli aktivlarni boshqarish. 
4  -  darajali  mahsulotlar  va  xizmatlar,  moliyani  rejalashtirish,  moliya 
injeneriyasi sohasidagi maxsus bilimlarni talab qiluvchi xizmatlar hisoblanadi. 
Bank  xizmatlari  bozori  –  mijozlar  talabini  qondirishga  qaratilgan  bank 
xizmatiga bo‘lgan talab va taklifning shakllanish sohasi. 
Bank xizmatlari bozorini joylashuvi bo‘yicha: 
-  Mahalliy  bank  xizmatlari  bozori;  ma’lum  bir  viloyat,  tuman  yoki  hudud 
ichidagi xizmatlar bozori tushuniladi. 
- milliy bank xizmatlari bozori; bu alohida olingan mamlakat xududida tashkil 
qilingan va amal qiladigan bozordir. 
-  xalqaro  bank  xizmatlari  bozori,  ya’ni  turli  davlatlar  o‘rtasida  yoki  ular 
tomonidan tashkil qilingan turli bozorlar tushuniladi. 
Bundan  tashqari    bank  xizmatlari  bozorini  xizmatlar  ko‘rsatish  ko‘lamiga 
qarab 2 turga bo‘lgan holda: 
- chakana bank xizmatlari bozori; 
- ulgurji bank xizmatlari bozori  kabi turlarga ajaratish mumkin. 
Bozor  iqtisodiyoti  qonunlaridan  asosiysi  shundan  iboratki  baho  har  doim 
bozordagi  talab  va  taklif  natijasida  aniqlanadi.  SHunday  ekan,  bank  xizmatlari 
bozorida,  ko‘rsatiladigan    xizmatlar,  operatsiyalar  va  bank  mahsulotlarining 
bahosi, mijozlar tomonidan ularga bo‘lgan talab, hamda xizmatlar taklifining sifati, 
tezkorligi kabi omillar ta’siri orqali aniqlanadi. 
Bank  xizmatlari  bozorini  mijozlarni  yuridik  maqomi  jihatidan  2  ga  bo‘lishi 
mumkin: 
1. YUridik shaxslarga ko‘rsatiladigan chakana bank xizmatlari; 
2. Jismoniy shaxslarga ko‘rsatiladigan chakana bank (riteyl) xizmatlari. 
SHuni  ta’kidlash  mumkinki,  internet paydo bo‘lishi bilan  mijozlarga  xizmat 
ko‘rsatish  sifati  va  moliyaviy  operatsiyalar  o‘tkazishning  yangi  standartlari  bilan 
ajralib  turuvchi  bank  xizmatlari  bozori  shakllandi.  Bunda  elektron  pullarni  joriy 
etish,  intelektual  dastur  ta’minoti  rivoji  va  tarmoq  texnologiyalarini 
takomillashtirish, ular rivojlanishining istiqbolli yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Turli 
ma’lumotlar  bazasiga  elektron  kirish  ichki  va  tashqi  iqtisodiy  va  analitik 
ma’lumotlarni  tahlil  qilish,  mablag‘larni  investitsiyalash,  qimmatli  qog‘ozlarni 
sotib olish qarorini qabul qilish uchun ularni akkumulatsiya qilish imkonini beradi. 
Mijoz  qarzi  va  mulki  hamda  uning  qiymati  bahosini  o‘zida  namoyon  etuvchi 
«mulkiy  schyotlar»ning  kiritilishi  kelajak  yo‘nalishlardan  bo‘lib  qoldi.  Mijoz  va 
bank  kompyuter  tarmog‘ining  ulanishi  hisobvaraq  egasining  hisobvaraq  holatini 
nazorat  qilish  va  operatsiyalar  o‘tkazilishini  markazlashtirish  imkonini  beradi. 
Hozirgi vaqtda EI mamlakatlarining 10 mln.dan ortiq mijozlari internet orqali bank 
xizmatlaridan  foydalanishi  va  ular  sonini  tobora  ortib  borishi  elektron  xizmatlar 
yutuqlaridan dalolat beradi. Bu yil 50 ta yirik G‘arbiy Evropa banklarining 45 foizi 
o‘z xizmatlarini internetda taklif qilish imkoniyatlariga egadirlar. 
Xorij  bank  xizmatlari  bozorining  to‘lovlar  va  banklararo  hisob-kitoblarni 
tashkil  etish  sohalaridagi  raqobatbardosh  xususiyatlari  bo‘lib,  o‘tkazishlarining 
operativliligi  va  tezkorligi,  informatsion  ta’minlanganligi,  yuqori  darajada 

---

avtomatlashtirilganligi  keng  muxbirlik  aloqalariga  ega  bo‘lgan  tarmoqlarning 
mavjudligi,  hamda  aniq  vaqt  tartibida  bank  hisobvaraqlarini  boshqarish  imkonini 
mavjudligi hisoblanadi. 
Tijorat  xizmatlarining  namunaviy  portfeli  vakillik  munosabatlar,  risklarni 
boshqarish,  mijozlarning  tashqi  iqtisodiy  faoliyatiga  xizmat  ko‘rsatish  sohalarida 
vakil  banklar  hisobidagi  mablag‘lar  qoldig‘i  tufayli  universal  banklarni  bank 
xizmatlari bozorida yuqori mavqeni egallashlariga va daromadini oshirishga imkon 
berishi  aniqlandi.  Banklarning  vakillik  munosabatlar  sohasidagi  xizmatlarning 
taxminiy majmui quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  
-
 
xorijiy hamkorlar bilan hisob–kitoblarni vakillik hisobvaraqlar va TMBlar 
filiallari orqali amalga oshirish; 
-
 
mijoz  hisob-raqamlarida  mablag‘larni  investitsiyalash  jarayonida  pul 
bozorining qiska muddatli instrumentlari yordamida xizmat ko‘rsatish; 
-
 
mijozlar  hujjatli  majburiyatlari  yoki  bitimlar  bo‘yicha  kontragentlar 
to‘lovlari qabul qilishda risklarni tahlil qilish. 
Mijoz  risklarini  boshqarish  bo‘yicha  bank  xizmatlarini  bank  faoliyatining 
alohida  turi  sifatida  ajratuvchi  xorijiy  banklar  tajribasi  ilmiy-amaliy  qiziqish 
uyg‘otadi.  Bunda  risk  tushunchasi  deganda  mijozning  bitimni  amalga  oshirishiga 
turli  omillar  ta’siri,  uning  moliyaviy,  iqtisodiy  holati  tufayli  kontragent  o‘zining 
to‘lovlar,  kreditlar  va  shartnoma  bo‘yicha  majburiyatlarini  bajarmasligi 
tushuniladi.  Ushbu  holatda  bank  xizmati  ishtirokchilarining  o‘z  majburiyatlarini 
bajara olish salohiyatini tahlil qilish va ma’lum bir to‘lov evaziga mijoz riskining 
bir qismini o‘z zimmasiga olish imkonini baholashdan iborat bo‘ladi. 
Risklarni baholash – foyda olish va bitimni oxiriga etkazish uchun korporativ 
mijozlarga  ma’qul  shart-sharoitlarni  yaratish  kabi  taklif  qilinayotgan  bank 
xizmatlarining turliligidir
2
. Banklarning korporativ mijozlarga risklarni boshqarish 
sohasida  ko‘rsatuvchi  xizmatlari  kontragentlar  tomonidan  moliyaviy,  valyuta, 
to‘lov va shartnoma majburiyatlarini bajarmasliklarini oldini olish imkoniyatlarini 
tahlil  qilish  nuqtai  nazaridan  bo‘lishi  mumkin.  Ular  bizning  nazarimizda 
quyidagilardan iborat: 
-
 
mamlakat  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlari  tahlili,  alohida  mamlakatlar, 
mintaqalar,  tijorat  banklari,  moliya  institutlari  uchun  kredit,  valyuta  va  siyosiy 
risklar limitini belgilash va boshqarish; 
-
 
turli mamlakatlar banklari va moliyaviy institutlari bilan hamkorlik qilish 
bo‘yicha mijozlarga konsalting xizmatini ko‘rsatish; 
-
 
bank  tomonidan  mijozlarning  tashqi  iqtisodiy  bitimlariga  oid  valyuta, 
kredit,  to‘lov,  siyosiy  va  boshqa  risklarni  trattalarini  akseptlash  yoki  avol, 
akkreditivlarni tasdiqlash va kafolatlar berish yo‘li bilan sug‘urtalash.