Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

 
3. Bank xizmatlarining miqdoriy va sifat tavsifi. 
Mustaqilligimizning birinchi yillaridayoq bank tizimini erkinlashtirishga katta 
e’tibor  berildi.  Rivojlangan  mamlakatlar  kabi  bizning  davlatimizda  ham  bank 
bajaradigan xizmatlar takomillashib bormoqda. Tijorat banklarining xizmatlari ular 
uchun  ma’lum  miqdorda    daromad  olib  keladi.  Keyingi  yillarda  bank 
xizmatlarining  turlari  va    miqdori  o‘sib,  bu  soha  bank  faoliyatining  sezilarli 
yo‘nalishiga,  ularning  daromadining  manbalaridan  biriga  aylanib  bormoqda. 
O‘zbekistonda  tijorat  banklari  faoliyatining  tahlili  shuni  ko‘rsatadiki,  bank 
daromadida asosiy o‘rinni har xil xizmatlardan keladigan tushumlar tashkil qiladi. 
Moliyaviy  aktivlar  miqdorining  o‘sishi  bilan  rivojlangan  mamlakatlarda 
tijorat banklarining ishonch (trast) operatsiyalari hajmi oshib bormoqda. Bankning 
bu xizmatlari bank bilan mijoz o‘rtasida ishonchlilik munosabatlarining o‘rnatilishi 
bilan bog‘liqdir. Tijorat banklarining trast bo‘limlari mijozlar topshirig‘i bo‘yicha 
uning nomidan asosan mulk egaligi bilan bog‘liq va boshqa xizmatlarini bajaradi.  
Ishonchlilik  bo‘yicha  eng  ko‘p  tarqalgan  operatsiyalarga  mulkni  ishonch  asosida 
boshqarish  kiradi.  Bunday  mulk  egasi  mulkni  o‘zi  ishongan  shaxsga  beradi.  Bu 
shaxs o‘z navbatida mulkni mulk egasining manfaati asosida ishlatiladi. 
Tijorat banklarining xizmatlari tobora kengayib, sifati yaxshilanib bormoqda, 
yangi  istiqbolli  mijozlarni  jalb  qilish  uchunraqobatlashmokdalar.  Banklar 
tomonidan  keng  ko‘lamli  xizmatlarning  ko‘rsatilishi,  bankning  mijoz  uchun 
ishlashi  bugungi  kunning  talabidir.  SHunday  ekan  mijozlar  manfaati  ko‘zlangan 
hamda  bank  uchun  daromad  keltiradigan  dasturlar,  tadbirlar  uyushtirish,  har  bir 
moliyaviy  xizmatning  tub  mohiyatini,  foydali  va  zararli  tomonlarini  mijozlarga 
tushuntirib  berish  bilan  shug‘ullanuvchi  bank  bo‘limlari  faoliyatini  joriy  etish 
kabilar maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. Moliyaviy xizmatlarni keng doirada olib 
borish  banklap  uchun  daromad  manbaini  kengaytiradi  va  ularni  zamonaviy  bank 
darajasiga olib chiqadi. 
Tijorat banklarini xizmatlari miqdoriy tavsifi xizmatlar soni, ularning ko‘lami 
va  doirasi  bilan  belgilansa,  bank  xizmatlarining  sifat  tavsifi  xizmatlar  sifati, 
tezkorligi  va  aniq-adresli  amalga  oshirilishi,  bu  xizmatlardan  mijozlarning 
qanoatlanish  darajasi  bilan  ifodalanadi.  Tijorat  banklari  xizmatlari  miqdoriy  va 
sifat  tavsifi  hamda  uning  samaradorligi  ular  tomonidan  baholash  sohasidagi  olib 
borilayotgan siyosat bilan uzviy bog‘liqdir. Turli bank xizmatlarini ko‘rsatish bilan 

---

bog‘liq  harakatlarini  shu  jumladan,  ushbu  xizmatlar  uchun  asoslangan  baholarni 
aniqlash yordamida tijorat banklari uchun bozorning o‘zgaruvchankonyunkturasiga 
moslashish  imkoni  tug‘iladi.  Bank  xizmatlari  baholarini  boshqarish  zamonaviy 
sharoitda  tijorat  banklarining  kundalik  faoliyatida  birinchi  darajali  ahamiyat  kasb 
etmoqda.  SHu  bilan  birga  bank  xizmatlarini  baholashning  mavjud  mexanizmini 
tadqiq  etishni,  bank  xizmatlari  bahosining  shakllanishiga  ta’sir  etuvchi  omillarni 
aniqlash muhimligi kelib chiqadi. 
Bank  xizmatlari  bahosini  shakllanishiga  ko‘plab  omillar  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Birinchi  navbatda  u  O‘zbekiston  Respublikasi  bank  tizimini  rivojlanishi  va  bank 
kapitalining shakllanishi bilan bog‘liq.  
O‘zbekiston  Respublikasining  zamonaviy  bank  tizimi  jahon  bank  amaliyoti 
an’analariga  mos  ravishda  shakllantirilgan.  U  mamlakat  iqtisodiyoti  faoliyatida 
muhim  o‘rin  egallaydi.  CHunki  uning  vositasida  pul  kapitalining  tarmoqlararo 
taqsimoti  amalga  oshiriladi.  O‘zbekiston  Respublikasining  mustaqil  bank  tizimi 
XX  asrning  80-yillari  oxiri  90-yillar  boshida  shakllantirildi.  Ushbu  jarayonning 
ajralib  turuvchi  ahamiyatli  tomoni  shundaki,  u  banklar  paydo  bo‘lishi  bilan  birga 
turli  xil  asosga  egaligidir.  Banklarning  bir  qismi  ixtisoslashgan  davlat  banklari 
asosida,  yana  bir  qismi  yangitdan  shakllandi.  O‘zbekistonda  banklar  kapitalining 
shakllanishi  o‘ziga  xos  xususiyatga  ega.  Jumladan,  bank  kapitali  shakllanishiga 
ustuvor  ahamiyat  berilayotgan  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  sharoitida  O‘zbekiston 
Respublikasida  bank  kapitalining  boshlang‘ich  jamg‘arilish  jarayonida  byudjet 
mablag‘lari,  markazlashtirilgan  ssudalar,  davlat  kafolatlari,  hukumat  dasturlari 
orqali  moliyalashtirsh  kabi  arzon  resurslar  manba  bo‘lib  xizmat  qilgan.  Lekin  bu 
manbalardan  faqat  cheklangan  doiradagi  banklar  foydalanish  huquqiga  ega 
bo‘lgan.  
O‘zbekiston  Respublikasida  bank  kapitalining  markazlashuvi  ziddiyatlarni 
keltirib  chiqarishi  mumkin.  SHu  sababli  tijorat  banklari  faoliyatining  davlat 
tomonidan  nazorat  qilish  kuchaytirilishi  talab  qilinadi.  SHuni  ta’kidlab  o‘tish 
kerakki,  bugungi  kundagi  tijorat  banklarining  bozor  iqtisodiyoti  rivojlanishi  bilan 
bog‘liq  davlatning  investitsion  siyosatini  amalga  oshirishda  faol  ishtirok  etishlari 
asosiy  masalalardan  biri  bo‘lib  qoladi.  SHuni  yana  bir  ta’kidlab  o‘tmoqchimizki, 
banklararo raqobat sharoitida eng asosiy e’tiborga moliya  masalalardan biri bank 
xizmatlari  bahosini  to‘g‘ri  tanlashdan  iboratdir.  Bu  borada  manfaatlar 
mushtarakligi muhim hisoblanadi. Ko‘rsatiladigan bank xizmatidan tomonlar teng 
manfaatdor bo‘lmog‘i lozim. Ushbu xizmatdan nafaqat bank, balki xizmatni qabul 
qiluvchi tomon ham manfaatdor bo‘lmog‘i lozim. SHunday ekan, bank xizmatlari 
bahosini, unna ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 
Amalga  oshirilgan  bitimlar  va  ko‘rsatilgan  xizmatlarning  haqiqiy  bahosi 
banklarning  tijorat  siri  hisoblanib  keng  ommaga  oshkor  qilinmaydi.  Bank  asosiy 
xizmatlari  baholari  tahlili  natijasida  quyidagi  xulosalarga  kelindi.  Bugungi  kunda 
asosiy bank xizmatlari bahosi optimal darajada deb bo‘lmaydi. 
  Bunga sabab:  
-
 
bank aniq bir maqsadli strategiyani ushlab turadi; 
-
 
bank  o‘z  xarajatlari  haqida  etarlicha  ma’lumotga  ega  emas  va  bozorda 
shakllangan narxlarga qarab narxlarni belgilaydilar; 

---

-
 
bank alohida mijozlar bilan qiziqishi; 
-
 
tijorat bankidagi menejmentning past darajasi; 
-
 
taklif  qilinayotgan  kredit  foizlari  haqiqatdagi  foiz  stavkalariga  mos 
kelmasligi; 
-
 
turli  ichki  va  tashqi  sabablar  tufayli  taklif  qilingan  kreditning 
qaytarmaslik  riskini  yuqori  darajasining  mavjudligi,  berilgan  kreditlar  ta’minoti 
hajmi va turining har xilligining mavjudligi. 
Odatda  kreditlashtirish  jarayonida  baholarning  shakllanishi,  kreditlar 
so‘mlarda  berilganda,  Markaziy  Bankning  qayta  moliyalashtirish  stavkasiga, 
xorijiy  valyuta  berilganida  -  LIBOR  stavkasini  hisobga  oladilar.  SHubhasiz 
kreditlarni  berilishi  ta’minotning  ma’lum  bir  turining  bo‘lishini  taqozo  etadi. 
Ko‘chmas  mulk,  naqd  xorijiy  valyuta,  qimmatli  qog‘ozlar,  bank  va  sug‘urta 
kompaniyalarning kafolati kabilar eng ommalashgan ta’minotlardandir. 
Bank  xizmatlari  bozorida  tijorat  banklarining  holatiga  va  joriy  tarkibiga 
bog‘liq  holda  ularning  boshqaruvchilari  asosiy  yoki  bir  nechta  muqobil  baho 
strategiyalarini  tanlaydilar.  Bu  ularga  aniq  maqsadlariga  erishishlariga  yordam 
beradi.  Bunda  tijorat  banklarining  turli  omillarga,  bank  xizmatlari  bozori 
kon’yukturasiga  va  tijorat  bankining  moliyaviy  holatiga  qarab  turli  maqsadlari 
bo‘lishi mumkin. 
Bank  faoliyatini  daromadlilik  nuqtai  nazaridan  tahlil  qilish  kredit  va  foiz 
siyosatini  shakllantirish,  kam  daromadli  operatsiyalarni  aniqlab,  tijorat 
banklarining sezilarli daromadlar olish imkonini beruvchi takliflarni ishlab chiqish 
asoslarini  yaratadi.  Ushbu  masalalarni  echishda  faoliyatning  iqtisodiy,  moliyaviy 
tahlilini  o‘tkazmasdan,  shu  jumladan,  bank  moliyaviy  resurslari  harakatini 
boshqarish mexanizmi, kapitaldan foydalanishning samarali va ratsional sistemasi 
sifatidagi  moliyaviy  menejmenti  kabilar  chuqur  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunday 
boshqaruvning yakuniy maqsadi eng yuqori daromad olishdir. 
Tijorat  banklari  faoliyatida  sifat  tavsifi  menejment  va  unga  ta’sir  kiluvchi 
omillar tahliliga bog‘liq.                                                                                            
Banklarning umumiy daromadi (Fu) quyidagilardan tarkib topgan: 
1.
 
Ssudalar    bo‘yicha  foiz  daromadlarini  oshirish  hisobiga  olinadigan 
operatsion faoliyat daromadi (F1=D1-X1); 
2.
 
Valyuta  va  qimmatli  qog‘ozlar  bo‘yicha  operatsiyalardan  olingan 
daromad (F2=D2-X2); 
3.
 
Nobank  faoliyati  daromadi  (F3=D3-X3)  –  bu  daromad  va  funksional 
faoliyatni  ta’minlovchi  xarajatlar,  shuningdek,  tannarxga  tegishli  bo‘lgan 
xarajatlar, soliq va to‘lovlar orasidagi farq.      
Bu  uslub  daromad  olish  manbasini  barqarorligiga  daromad  qiymatini 
shakllanishining  bog‘liqligini  aniqlashga  imkon  beradi.  Odatda,  operatsion 
faoliyatdan  olinadigan  daromad  (F1)  umumiy  daromadning  (Fu)=  barqarorroq 
qismi hisoblanadi va uni hisobga nobank faoliyati xarajatlarini daromadlardan olib 
tashlanishi hisobiga ko‘rilgan  zarar  qoplanadi. Biroq  biznes sohasidagi bankrotlik 
darajasini  yuqoriligi,  korxonalarning  to‘lov  qobiliyatining  pastligi  kredit  riski 
darajasini  oshiradi  va  banklar  risk  darajasi  yanada  yuqori  bo‘lgan  barqaror 
bo‘lmagan daromad manbasini qidirishlariga to‘g‘ri keladi. 

---

Amaliyotda  bahoni  shakllantirish  usullari  orasida  keng  tarqalganidan  biri, 
raqobatni inobatga olgan holda aniqlanadigan usulidir. Bahoning xarajatlar asosida 
aniqlanish  usuli  asosan  yirik  tijorat  banklari  tomonidan  qo‘llaniladi,  lekin,  bu 
usuldan tijorat bankining operatsiya turlari bo‘yicha chiqimlari va xarajatlari aniq 
bo‘lgandagina  foydalanish  mumkin.  Hozirgi  paytda,  ko‘p  tijorat  banklari 
ko‘rsatayotgan  xizmatlari  bahosini  ushbu  jarayonga  alohida  e’tibor  bermagan 
holda oddiy yo‘llar bilan aniqlashmoqda.  
SHunday  qilib,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  bank  xizmatlari  spektori  xilma-
xil,  ko‘lami  kengdir.  Banklararo  raqobat  kurashi  sharoitida  bank  xizmatlarini 
tanlash  avvalambor  mijoz  uchun  uning  sifati,  to‘liqligi  va  tezkorligi  hamda 
bahosiga  bog‘liq  bo‘lsa,  bank  uchun  asosiy  e’tibor  xizmat  turlarining 
jozibadorligiga erishish, har bir xizmat turining samaradorligi va pirovard natijada 
oladigan daromadini oshirish maqsadida mijozlarni jalb etishdan iboratdir. Har bir 
xizmat  turining  samaradorligi  o‘z  navbatida  bozor  konyukturasi,  ushbu  xizmat 
turiniga bo‘lgan talab hamda uning sifatiga to‘liq bog‘liq ekanligi davr talabi bo‘lib 
qoldi.