Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

2-rasm. Aktivlarni taqsimlash modeli yordamidaaktiv va passivlarni 
boshqarish. 
 
Mazkur  metodga  muvofiq  bankning  jalb  qilingan  yoki  o‘z  resurslari 
bo‘limidan  qat’iy  nazar  barcha  resurslar  aktiv  operatsiyalarga  mudatti  va 
summasiga  muvofiq  joylashtiriladi.  Taqsimlangan  manbalar  metodi  fondlar 
manbalarini  bo‘linishga  asoslanadi.  Bu  metodni  qo‘llashda  aktivlarni 
ishlatishning  belgilangan  yo‘nalishlari  belgilangan  manbalar  bilan 
bog‘lanadi  va  bunda  ularning  mos  holda  likvidlilik  va  foydaliligi  hisobga 
olinadi. 
Aktiv  va  passivlarni  boshqarish  texnikasining  taraqqiyoti,  bir  vaqtning 
o‘zida  risklarning  ortishi  va  fondlarni  o‘zgaruvchanligi  manbalarning 
bo‘linganligi metodikasini ustun qilib qo‘yadi. Masalan, agar bank fondlari 
asosan  qisqa  muddatli,  doimiy  bo‘lmagan  majburiyatlardan  iborat  bo‘lsa, 
demak  mablag‘larning  asosiy  qismi  qisqa  muddatli  kreditlar  va  qimmatli 
qog‘ozlarga  joylashtirilishi  kerak.  Aksincha  bank  o‘z  fondlarini  uzoq, 
muddatli  manbalar  hisobiga  shakllantirgan  bo‘lsa,  ma’lum  bir  risk  bilan 
manbalarni  uzoq  muddatli  kreditlarga  joylashtirish  yoki  loyihalarni 
moliyalashtirishga yo‘naltirishi mumkin. 
Tijorat  banklarida  aktiv  va  passivlarni  mos  hajmda  va  muddatda 
mutanosibligi  tamoyili  mavjud.  Buning  nazariy  asosi  bankning  «oltin 
qonuniyat»ida  o‘z  aksini  topgan.  «Bankning  aktivlari  uning  majburiyatlari 
bilan  muddatda  va  miqdor  jihatdan  moc  bo‘lishi  kerak».  Amalda  bank 
aktivlari va passivlari tarkibi mos holda xajmi va muddat mutanosibligi to‘la 
ta’minlanmaydi.  CHunki  yuz  berayotgan  moliya  va  kredit  jarayonlari, 
iqtisodiy  kon’yunkturasi  bunga  to‘sqinlik  qiladi.  Aynan  «oltin  qonuniyat» 
sof  holda  takrorlanmasada  bu  qoidaga  intilish  va  maqsad  qilib  strategiya 
ishlab  chiqish  likvidlilik  va  to‘lovga  qobiliyatlilik  muammolarini  samarali 
hal  qilishga  yordam  beradi.  SHunday  qilib  aktiv  va  passiv  operatsiyalar 
tarkibini  tahlili  yordamida  kerakli  likvidlilik  mavqeiga  erishish  mumkin. 
Foydalilikni oshirish uchun aktiv va operatsiyalar daromadligiga erishish va 
passivlar  bo‘yicha  xarajatlarni  minimallashtirish  hamda  likvidlilik  va 
to‘lovga  qobiliyatlilikni  optimal  nuqtada  bank  boshqarishning  kaliti 
hisoblanadi. 
Bankni  samarali  boshqarilishi  aktiv  va  passivlarni  boshqarish 
strategiyasini  to‘g‘ri  belgilanishiga  bog‘liq.  Hozirgi  vaqtda  bir  qancha 
banklar  aktiv  va  passivlarni  boshqarish  strategiyasi  maxsus  qo‘mitalar 
xulosalariga ko‘ra ishlab chikadilar (masalan, aktiv va passivlarni boshqarish 
qo‘mitasi).  Bunday  qo‘mitalarning  foizlarni  o‘zgarish  riski  strategiyasi 
ishlab  chiqishini  belgilaydi,  balki  qisqa  va  uzoq  muddatli  rejalashtirish, 
nolikvidlilik  riskidan  himoyalash  choralarini  ishlab  chiqish,  berilayotgan 
kreditlar  sifatini  nazorat  qilish,  resurslarpi  jalb  qilish  xarajatlarini 
optimalashtirish  bilan  ham  shug‘ullanadi.  Aktiv  va  passivlarni  boshqarish 
qo‘mitasi faoliyati aktiv va passivlarni boshqarish strukturasiga asoslanadi.  

---

Tijorat  banklarining  passivlarini  boshqarishda,  xalqaro  bank  amaliyotida, 
«Bank  passivlarini  boshqarish»  nazariyasidan  keng  foydalaniladi.  Mazkur 
nazariyada  asosiy  e’tibor  tijorat  banklarining  depozit  bazasini  yaxshilashga 
qaratiladi.Tijorat  banklarining  depozit  bazasi  o‘zining  tarkibiga  transaksion 
depozitlarni,  muddatli  depozitlarni  va  jamg‘arma  depozitlarini  oladi.  Tijorat 
banklari  depozit  bazasining  sifatini  tavsiflovchi  muhim  ko‘rsatkichlardan  biri 
transaksion  depozitlarning  salmog‘i  ko‘rsatkichi  hisoblanadi.  Ushbu ko‘rsatkichni 
hisoblash  uchun  transaksion  depozitlarning  so‘mmasi  depozitlarning  umumiy 
so‘mmasiga bo‘linadi va olingan natija 100 foizga ko‘paytiriladi. Jahon Tiklash va 
Taraqqiyot  banki  ekspertlarining  fikriga  ko‘ra,  bu  ko‘rsatkichning  maksimal 
darajasi 30 foizni tashkil etishi lozim. Agar bu ko‘rsatkichning natijasi 30 foizdan 
oshsa, u holda bankning resurs bazasining holati yomonlashayotgan hisoblanadi. 
Passivlarni  boshqarish  strategiyasi  yuqori  sinfli  qarzlarga  bo‘lgan  talabni 
qoniqtirish  va  resurs  talablarini  bajarish  uchun  boshqa  moliya  muassasalaridan 
fondlarni sotib olishdan iboratdir. Bank buning uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni 
turli usullar bilan topishi mumkin, jumladan: 

 
mahalliy yoki xorijiy fond bozorlaridan qarz olish yo‘li bilan; 

 
mijozlarga qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yuruvchi depozit sertifikatlarini sotish yo‘li 
bilan; 

 
mintaqaviy davlat zaxira bankidan qarz olish yo‘li bilan; 

 
vaqtincha  ortiqcha  mablag‘ga  ega  bo‘lgan  muassasalar  yoki  xususiy 
shaxslar bilan qayta sotib olish to‘g‘risida shartnoma tuzish yo‘li bilan; 

 
mazkur  bank  xolding  kompaniyasining  bir  qismi  hisoblanadigan 
shaxobchalar orqali qimmatli kog‘ozlar (veksellar) chiqarish yo‘li bilan. 
Passivlarni  boshqarish  kredit  faoliyatini  ushlab  turish  uchun  muhim  vosita 
bo‘lib  hisoblanadi.  U  bankirlardan  bankning  moliyaviy  ta’minlanganligini 
mustahkamlash  uchun  bozor  bilan  o‘zaro  aloqalarni  rivojlantirish  maqsadida 
murakkab,  jiddiy  ishni  talab  qiladi.  Passivlarni  boshqarish  bank  mablag‘larini 
shakllantirish  usuli  sifatida  foiz  tebranishlariga  nisbatan  juda  sezgirdir.  Agar  foiz 
stavkalari  ko‘tarilsa-yu,  biroq  bank  bu  kabi  yuqori  stavkalar  bo‘yicha  to‘lov 
to‘lashni  istamasa,  unda  qisqa  muddatli  sarmoyalar  bozoridan  jalb  qilinadigan 
mablag‘lar  qisqa  vaqt  ichida  sotib  yuboriladi.  CHunki  kreditlar  bozorda  foiz 
stavkalarining o‘zgarishlariga juda sezgirlik bilan javob beradilar. 
Passivlarni boshqarish usullari sezgirlikka (egiluvchanlikka) ega, bank o‘ziga 
qancha va qanday muddatga qo‘shimcha mablag‘lar kerakligini aniq belgilab olishi 
va  bu  talablarning  barchasini  qondira  oladigan  manbani  topishi  mumkin.  Bank 
oladigan  o‘z  mablag‘larini  shakllantirish  uchun  depozitlarni  sotganda  ish 
boshqacha bo‘ladi. Unda qo‘yilmalar miqdori qancha bo‘lishi va u bank ixtiyorida 
qancha turishini omonatchi hal qiladi. O‘sib borayotgan kredit qo‘yilmalarini yoki 
resurs  tanqisligini  qoplash  uchun  qo‘shimcha  mablag‘larga  ehtiyoj  sezayotgan 
bank,  passivlarni  boshqarishda  taklif  etilayotgan  stavkalarni  oshirishi  mumkin. 
Buning  uchun  u  kreditorlardan  olgan  zaruriy  mablag‘larga  ega  bo‘lsa  kifoya, 
qarzga  bo‘lgan  talabning  pasayishi  va  naqd  pul  zahiralarining  ortiqchaligi  bilan 
to‘qnashgan  banklar  bozordagi  o‘zlarining  qisqa  muddatli  qarzlari  hajmini 
kamaytirish uchun taklif etilayotgan stavkani kamaytirishlari mumkin. 

---

Aktivlarni boshqarish nazariyasi quyidagi uslubiy qoidaga asoslanadi: 
Birinchidan,  tijorat  bank  mablag‘larini  qisqa  muddatli  ssudalarga  berganda 
uning likvidliligi saqlanadi. Bu qoida ba’zi G‘arb davlatlari qonunlarida o‘z aksini 
topsada, amaliyotda esa u «ikkinchi darajali zaxiralar» nomini olgan. 
Ikkinchidan,  agar  kreditni  to‘lash  grafigi  uchun  mijozning  kelgusi  davrda 
oladigan daromadlarning tushish grafigi  asos qilib olinsa, u holda bank likvidligini 
rejalashtirish  mumkin.  Demak,  bank  likvidligiga  kredit  va  investitsiyalarning 
to‘lash  muddatini  o‘zgartirish  orqali  ta’sir  etish  mumkin.  Amaliyotda  bu  qoida 
investitsiya portfelini pog‘onali boshqarishda o‘z aksini topadi. 
Xulosa  qilib  aytganda,  tijorat  banklari  aktivlarini  boshqarish  samaradorligini 
oshirish 
aktivlarning 
maqsadga 
muvofiq 
tarkibiy 
tuzilishini, 
aktiv 
operatsiyalarning  diversifikatsiya  darajasini,  xatarli  aktivlarning  hajmini, 
muammoli va sifatsiz aktivlarni, aktivlarning o‘zgaruvchanlik sifatlarining oqilona 
darajasini ta’minlashni o‘zida mujassamlashtiradi.