Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

 
3. Tijorat banklarida aktiv va passivlarni boshqarishning «Farq» usuli. 
 
Tijorat  banklari  faoliyatida  aktiv  va  passivlarni  boshqarishda  muhim  vosita 
bo‘lib,  aktiv  va  passivlar  bo‘yicha  o‘rtacha  foiz  stavkalar  bo‘lib  xizmat  qiladi. 
Tijorat  banklari  faoliyatini  sof  foizli  marja  yoki  spred  ko‘rsatkichlari  boshqarish 
mumkin.  Banklarda  aktiv  va  passivlar  bo‘yicha  foiz  stavkalar  o‘rtasidagi  farq 
orqali  banklar  faoliyatini  boshqarish  bugungi  kunda  keng  tarqalgan  usullardan 
hisoblanadi.  
Mazkur  usulni  chuqur  o‘rgangan  Fransiyalik  tadqiqodchi  SSF  banki  xodimi 
Patrik  Berjere  tomonidan  1991  yilda  «aktiv  va  passivlarning  qaytish  darajasi  va 
«farq» tahlili» nomli o‘zining uslubini ishlab chiqdi. Mazkur uslubning eng muhim 
tomoni  shundan  iboratki,  bu  uslub  to‘la  kompyuter  texnologiyasiga  asoslangan, 
ammo oddiy EXSEL dasturida yaratilgan, bank balansini to‘la tahlilini o‘z ichiga 
qamragan dastur hisoblanadi. 
Bugungi kunda Rossiya iqtisodiy adabiyotlarida bu uslub turg‘un holat tahlili 
sifatida  qaralmoqda.  Jumladan,  E.Stroganova  va  O.Zaxarovalar
20
Farq(GAP) 
tahlilini  «statik  holat»  va  «matematik  tahlil»  sifatida  qaraydilar.  Biz  bu 
mulohazalarga qo‘shila olmaymiz. CHunki bu boshqaruv – tahlil usulubi «dinamik 
tahlil» hisoblanadi. 
Bu  dasturda  yakuniy  natija  olishdan  oldin  balansning  har  bir  bandi  chuqur 
o‘rganilib  chiqiladi.  SHunga  ko‘ra  aniq  qaytish  grafigiga  ega  bo‘lgan  aktiv  va 
majburiyatlar  bo‘yicha  kutilayotgan  aniq  to‘lov  muddatlari  borasida  raqamlarga 
ega  bo‘linadi.  Qaytish  grafigiga  ega  bo‘lmagan  beqaror  aktiv  va  majburiyatlar 
bo‘yicha esa taxminlar kiritilib kelajakdagi holat o‘rganiladi. SHu bilan birga bir 
hisobot shakli bilan bank bir xaftalik, o‘n besh kunlik, oylik, yarim yillik, yillik va 
                     
20
Строганова  Е.  «Управление  процентным  риском  -  одна  из  основуспешного  развития  банк».  ст.  журнал 
«Бюллетень финансовой информации» № 1-2 (44-45), январь-февраль, М.: -1999 г. стр - 90-97. О.Захарова. 
«Как восстановить ликвидность российских банков». cт. журнал. «Бюллетень финансовой информации» № 
10 (41), октябрь, М.: -1998 г. cтр - 14-17. 
 

---

hohlasa  joriy  balans  ma’lumotlariga  asoslangan  holda  bir  necha  yillik  aktiv  va 
passivlarning hamda likvidlik holati tahliliga ega bo‘lishi mumkin. 
Banklarda  aktiv  va  passivlarni  boshqarish,  avvao  bank  likvidligini  optimal 
boshqarish,  mijozlarga  o‘z  vaqtida,  sifatli  xizmat  ko‘rsatishning  garovi  bo‘lsa, 
ikkinchi  tomondan  bank  uchun  ishonchli kredit  mablag‘larining  manbaini  tashkil 
etish demakdir. Ammo tijorat banki uchun kecha yopilgan balans bo‘yicha turg‘un 
likvidlik  holatini  o‘rganish  emas,  balki  kutilayotgan  likvidlik  riskini  oldindan 
bilish muhim. 
Bugungi  kunda  har  tijorat  banki  o‘zining  aktiv  va  passivlarni  boshqarish 
bo‘yicha  alohida  o‘z  siyosatini  va  strategiyasini  ishlab  chiqadi.  Markaziy  bank 
tomonidan iqtisodiy me’yorlar o‘rnatilishi jarayonida tijorat banklarining likvidlik 
darajasi inobatga olingan. Jumladan, 30 kungacha muddatga joylashtirilgan likvid 
aktivlar  30 kungacha  bo‘lgan  qisqa  muddatli  majburiyatlarni  (talab qilib  olgunga 
qadar  depozitlar  va  30  kungacha  to‘lov  muddati  keladigan  muddatli  omonatlar) 
qoplashi  lozim.  Mazkur  me’yorning  o‘rnatilgan  darajasi  30%  ni  tashkil  qiladi. 
Demak bank o‘z likvid aktivlari bilan qisqa muddatli majburiyatlarini (talab qilib 
olgunga  qadar  hisob  raqamidagi  depozitlar  va  30  kungacha  to‘lov  muddatli 
omonatlar)  to‘liq qoplash  imkoniyatiga  ega.  Boshqa tomondan  esa bank ortiqcha 
likvid mablag‘larni tutib turibdi va bu esa daromadlilik darajasining kamayishiga 
sabab bo‘ladi. 
Farq  (GAR)  bu  –  bank  likvidligining  holati      (mablag‘larning  etarliligi  yoki 
kamomadini) ifodalab, tijorat banklari aktiv va passivlari o‘rtasidagi muvofiqlikni 
qaydarajada  ekanligini  ko‘rsatadi.  Tijorat  banklari  aktiv  va  passivlari  o‘rtasidagi 
o‘zaro mutanosiblik “Farq”ni ko‘rsatadi. Ushbu GEP ikkiga bo‘linadi: 
1.    Salbiy  Farq  (-GAR)  bankning  likvid  mablag‘larga  bo‘lgan  talabi 
mavjudligini ifodalaydi;  
2. Ijobiy Farq (+GAR) esa likvid mablag‘larning ortiqchaligini ifodalaydi.  
Bu erda asosan salbiy farq (-GAR) bankda mablag‘lar tanqisligini, ijobiy farq 
(+GAR)  esa  mablag‘larning  ortiqchaligini  ko‘rsatadi.  Bunday  holatda  mazkur 
salbiy farq (-GAR) ni yopish, ijobiy farq (+GAR)ni daromad keltiruvchi aktivlarga 
taqsimlash  orqali  kelajakda  foydaning  miqdori  taxmin  qilinadi.  Mazkur  ijobiy 
farqni  (+GAR)  daromad  keltiruvchi  aktivlar  o‘rtasida  qayta  taqsimlashda 
aktivlarning daromadlilik darajasiga e’tibor beriladi. Salbiy farqni (-GAR) qoplash 
uchun  jalb  qilinadigan  mablag‘larning  eng  yuqori  foiz  darajasi  (M
max
)  asos  qilib 
olinadi.  Jalb  qilinadigan  mablag‘larning  eng  yuqori  foiz  darajasi  (M
max
)  tanqis 
bo‘lgan  mablag‘larni  tashqi  bozordan  sotib  olishning  eng  yuqori  tannarxini 
ko‘rsatadi. Jalb qilinadigan mablag‘larning eng yuqori foiz darajasiga (M
max
)  foiz 
darajalarning kelajakdagi taxminiy darajasini (%
F
) qo‘shish orqali haqiqiy tannarx 
aniqlanadi.  Foiz  darajalarining  kelajakdagi  taxminiy  darajasini  hisoblash 
yordamida  yoki  bir  qancha  chet  mamlakatlar  tajribasidan  kelib  chiqqan  holda  bir 
nechta  aktiv  operatsiyalarning  elastik  foiz  darajalarini  asos  qilib  olgan  holda 
belgilash mumkin.  
Bu  xil  jarayonning  qanchalik  samarali  olib  borilayotganini  kuzatish  uchun 
aktivlarning daromadlilik koeffitsenti AKD(ROA) ko‘rsatkichini kuzatib borish va 
amalga  oshirilgan  aktiv  va  passivlarning  boshqarish  samarasini  va  daromadlilik 

---

darajasini  ko‘rish  mumkin.  Boshqa  tomondan  aktiv  va  passivlarni  boshqarish 
samarasi  aktivlarning  sifatiga  va  majburiyatlarning  shakliga  ko‘p  tomondan 
bog‘liq.  Bank  o‘z  zimmasiga  oladigan  majburiyatlari  qanchalik  ko‘p  va  arzon 
bo‘lsa bankning daromadlik darajasi shunchalik ortib boradi. Bunday holatda bank 
likvidligini boshqarish asosiy strategik maqsad bo‘lishi lozim.  
Bank  o‘z  sarmoyasiga  mos  qanchalik  majburiyat  olishi  mumkinligini  va  bu 
majburiyatlarni 
qanday 
aktivlarga 
joylashtirishi 
lozimligini 
aktivlarning 
daromadlilik koeffitsenti (ROA) va Leveraj ko‘rsatkichlari orqali kuzatilib boradi. 
Bu ko‘rsatkichlarning sifati bankning o‘z sarmoyasini orttirish imkonini beradi. 
SHuni  ta’kidlash  kerakki,  bank  kapitali  qanchalik  yirik  bo‘lsa,  bu  bank 
shunchalik  tavakkalchilikka  asoslangan  holda  daromadligi  yuqori  bo‘lgan 
investitsiya loyihalarini moliyaviy qo‘llab - quvvatlash imkoniga ega bo‘ladi. Bank 
olgan  daromadning  qancha  miqdori  bank  ixtiyorida  bank  kapitalini  orttirish 
maqsadida  qolishini  kapitalning  daromadlilik  koeffitsenti  (ROE)  ko‘rsatkichi 
yordamida ko‘rishimiz mumkin. 
Mazkur uslubda bankning likvidlik holati eng qulay holatlar hisobga olingan 
holda tahlil qilinib, iqtisodiy sharoit bank uchun qulay bo‘lganda bank foydasining 
maksimal  ortish  darajasi  bilan  iqtisodiy  holat  noqulay  bo‘lganda  bank  zararining 
eng  quyi  nuqtasiga  tushish  holati  solishtirilib  bankning  bozordagi  imkoniyat 
chegarasi  ham  o‘rganiladi.  Bu  jarayonda  eng  muhim  muammo  salbiy  Farq  (-
GAR)ni  yopish  masalasi  bo‘lib,  tahlillar  noqulay  sharoit  hisobga  olingan  holda 
olib  boriladi.  CHunki  bank  uchun  mablag‘lar  jalb  qilgan  holda  barqaror 
mablag‘larni  shakllantirishga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatuvchi  quyidagi  omillar  ta’sir 
ko‘rsatadi: 

 
pul  emissiyasining  qisqarishi  hisobiga  iqtisodiyotda  jamg‘armalarning 
kamayishi. 

 
nominal  foiz  darajalarining  va  majburiy  zaxiralar  fondiga  ajratmalar 
darajasining ortishi hisobiga bank bozoridagi mablag‘lar tanqisligi. 

 
korxona  va  tashkilotlarning  byudjet  oldidagi  to‘lovlarning  ortishi  va 
muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik qarzlarning ortishi qarzlarning o‘sishi. 
Agar  bankda  likvid  aktivlar  ortiqchaligi  kuzatilsa,  bank  mablag‘lar  bozoriga 
sotuvchi sifatida chiqadi va foiz darajalari ko‘tarilish holatida yuqori foizda likvid 
mablag‘larini daromad keltiruvchi aktivlarga joylashtirish hisobiga foyda oladi.  
Bundan  tashqari  bank  foyda  mikdorining  foiz  darajasidagi  o‘zgarishlarga 
nisbatan  elastikligini  tahlili  juda  muhim.  Bu  tahlil  bank  boshqaruviga  likvid 
aktivlarida  kamomad  kuzatilgan  paytda  foiz  darajasidagi  o‘zgarishlarni  hisobga 
olgan holda jalb qilinadigan mablag‘larning qisqa muddatga yoki uzoq muddatga 
jalb  qilinishi,  likvid  aktivlar  ortiqcha  bo‘lgan  paytda  esa  bu  mablag‘larni  qisqa 
muddatga yoki uzoq muddatga joylashtirish borasida qaror qabul qilishida foydali 
hisoblanadi. 
Mazkur ko‘rsatkichni topish uchun ortiqcha likvid mablag‘larni jalb qilishda 
yoki  likvid  mablag‘larni  qoplashda  foiz  darajasining  2  foizga  o‘zgarishi  taxmini 
asosida  foyda  miqdoridagi  o‘zgarish  kuzatilib,  bu  o‘zgarish  miqdorining  yillik 
foyda  tarkibidagi  salmog‘i  aniqlanadi.  Mazkur  ko‘rsatkich  elastiklik  koeffitsienti 
deb atalib quyidagi formula bilan topiladi: 

---