Kafedrasi “biotexnologiya” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Restriktazalarning klassifikatsiyasi

• 
  Restriksion fermentlarning 3 ta asosiy tipi (yoki sinfi) farqlanadi:
  

• 
  1–tipdagirestriktazalar (masalan,EcoK, EscherichiacoliK₁₂dan) ma’lumbirnukleotidketma-ketliginianiqlaydivahuddishuketma-ketlikdanunchauzoqbo’lmaganjoydaDNKqo’shzanjirinikesadi, kesishjoyiqat’iybelgilabqo’yilmagan.
  

• 
  2–tipdagirestriktazalar (masalan, EcoRI) ma’lumbirketma–ketliknianiqlaydivao’shaketma–ketlikichidagiDNKqo’shspiraliningma’lumbirnuqtasinikesadi. Buturdagirestriktazalarmarkaziyyoygaegabo’lib, simmetriyayoyidanbirxiluzoqlikdagipolindromketma–ketliklarnianqilaydilar.
  

2–turdagi restriktazalar: restriksiya saytlarini aniqlash.

• 
  2–turdagi restriktazalar gen injeneriyasidagi asosiy material hisoblanadi. Bu turdagi ko’pchilik restriktazalar DNK zanjiridagi tetra- va geksonukleotid ketma–ketliklarini spesifik ravishda aniqlaydilar, ularning ba’zilari esa oktanukleotidlardir. Restriktaza tomonidan aniqlanayotgan oligonukleotidli ketma–ketlik qancha qisqa bo’lsa, u shunchalik ko’p tasodifiy ketma-ketlikka ega bo’lib, har 4 ta nukleotid ham bir xil chastotada namoyon bo’ladi (50% A – T va 50% G - C). Shunday qilib tetranukleotidli ketma–ketlik o’rtacha har 256, geksanukleotidlilar esa har 4096 keyin keladi. Shuningdek, tabiatda uchraydigan DNKda nukleotidlar joylashishi tasodifiylariga qaraganda ancha farq qiladi.
  

• 
  Ikkinchiturdagirestriktazalartaniydiganko’pchiliksaytlaruchunulartarkibidagiikkinchitartiblisimmetriyaningmavjudligixarakterlidir. Ular tomonidan aniqlanadigan ketma–ketliklarni polidromlar o’z ichiga oladi, masalan, EcoRI restriktazasida–5`-GAATTC-3`. Bu barcha nukleotidlar har bir zanjirda simmetriya o’qiga nisbatan bir xil masofada joylashgan, bir–biriga komplementardir. Agar DNKning qarama–qarshi zanjirlarining kesilish nuqtalari restriksiya saytlarida bir–biriga nisbatan aralash joylashgan bo’lsa, u holda restriksiya natijasida yuzaga kelgan DNKning uchlarida bir zanjirli uchastkalar yuzaga keladi. Bunday uchastkalar o’z–o’ziga va bir-biriga komplementar, o’zaro aloqada bo’lganliklari sababli ularni odatda “yopishqoq” uchlar deb ham ataladi. Bir zanjirli uchastkalrga ega “yopishqoq” uchlarda 5`-uch bo’lishi bilan birga 3`-uchlar ham bo’lishi mumkin. Restriksiya saytlarida 5`-yoki 3`-“yopishqoq” uchlar bo’lishining alomatlari restriksiya saytlarining yaralishiga xizmat qiluvchi DNK ketma-ketligidagi kesishish nuqtalarining joylashuvi bo’lib hisoblanadi, ular simmetriya o’qiga nisbatan o’ng va chap tomonlarda joylashadi. Ba’zi bir restriksiyalarning kesilish nuqtalari ikkala DNK zanjirida tog’ridan tog’ri birining ustida biri joylashadi. Shunday hollarda DNK kesilgandan so’ng “yopishqoq” uchlar hosil bo’lmay, balki “o’tmas” uchlar hosil bo’ladi, bu uchlarda bir zanjirli DNK uchastkalari mavjud emas.
  
• 
  Ikkinchi tipdadi restriktazalar uchun xizmat qiladigan restriksiya saytlari simmetrik emas. Masalan, Hhal restiktazasi assimetrik ketma–ketlik 5`-GACGC-3`ni taniydi, bir zanjirlilari esa uzilishlarni qarama–qarshi DNK zanjiriga kiritadi, 5 va 10 nukleotidlardan tegishli ravishda o’ng tomonga chekinadi. Hosil bo’luvchi “yopishqoq” uchlarning nukleotidlar ketma–ketligi har bir restriksiya sayti uchun yagona hisoblanadi. Buning natijasida ushbu restriktaza ta’sirida hosil bo’lgan DNK ning resrtiksion qismi fragmentlardagi “yopishqoq” uchlar nukleotidlari tomonidan belgilanib beriluvchi ma’lum bir boshlang’ich ketma–ketlikda bir–biriga bo’g’lanadi.
  
• 
  BamHI , BclI , BglIIvaXhoII restriktazalari har xil restriksiya saytlarini tanisalar ham, bir xil “yopishqoq” uchlar–GATC larni hosil qiladilar. Bunday holat SalGI , XhoIvaAvaI restriktazalari uchun ham xarakterlidir (NCGA).
  

•