Kafedrasi abdullayev utkir azimovich

3-rasm. O’zbekiston Respublikasida muomaladagi naqd pullarning M2 
pul massasi tarkibidagi salmog’i,foizda
64
 
3-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamizda, kengaytirilgan pul 
agregati tarkibida naqd pullar yuqori salmoqni egallaydi. Bu esa, naqd pul 
muomalasi bilan iqtisodiy faollik o’rtasida bevosita va kuchli aloqadorlikning 
mavjudligidan dalolat beradi. 
Holbuki, taraqqiy etgan mamlakatlarda naqd pullarning M2 pul agregati 
tarkibidagi salmog’i 5 foizdan oshmaydi.
Mamlakatda naqd pullardan foydalanish sohalarini cheklab qo’yilganligi, 
Markaziy bankning zaxira-vakillik tizimini uzluksiz tarzda amal qilmasligi, Davlat 
byudjetining kassa ijrosi bilan bog’liq bo’lgan naqd pullik to’lovlarning to’liq 
Markaziy bank tomonidan ta’minlanmayotganligi, bu to’lovlarning asosiy qismini 
tijorat banklarining zimmasiga yuklanganligi, naqd va naqdsiz pullarning qiymati 
o’rtasida sezilarli farqning mavjudligi, plastik kartochkalarga asoslangan to’lovlar 
tizimining takomillashmaganligi naqd pullarga bo’lgan talabning kuchayishiga olib 
keldi. Buning oqibatida naqd pul muomalasi bilan iqtisodiy faollik o’rtasida bevosita 
bog’liqlik yuzaga keldi. Bunday sharoitda, fikrimizcha, M1 pul agregatini nazorat 
ob’ekti qilib olish maqsadga muvofiq emas. Chunki talab qilib olinadigan depozitlar 
bilan naqd pullarning harakati o’rtasida kuchli bog’liqlik mavjud bo’lib, muddatli 
depozitlarning pul massasiga ta’sirini hisobga olish imkoni bo’lmaydi. 
64
Pul agregatlari dinamikasi. www.cbu.uz 

---

 
3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul bazasi orqali muomaladagi 
pul massasiga bevosita va faol tarzda ta’sir etish imkoniyatiga ega. 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki majburiy zaxira siyosatidan an’anaviy 
monetar instrument sifatida faol tarzda foydalanmoqda. Majburiy zaxira ajratmalari 
esa pul bazasining muhim elementi bo’lib, pul massasining multiplikativ ko’payishiga 
bevosita ta’sir ko’rsatadi. Pul bazasining elementlaridan yana biri tijorat banklarining 
Markaziy bankning balansidagi «Vostro» vakillik hisobraqamlarining qoldiqlari 
bo’lib, Markaziy bankning obligatsiyalarini tijorat banklariga sotish yo’li bilan uning 
miqdorini kamaytirish mumkin. Yoki Markaziy bankning REPO operatsiyalaridan 
foydalanish orqali «Vostro» vakillik hisobraqamlarining qoldiqlari miqdorini oshirish 
mumkin. Bunda, ayniqsa, Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni qaytarib 
sotib olish sharti bilan sotish usulidan keng foydalanish mumkin. 
Amalda tijorat banklarining pullari Markaziy bankning pullari asosida 
shakllanadi. Pul bazasining keskin qisqarishi pul agregatlari miqdorining 
kamayishiga olib keladi. Buning sababi shundaki, tijorat banklarining «Nostro» 
vakillik hisobraqamlari qoldiqlarining kamayishi birinchi navbatda ularning 
balansidagi depozitlar miqdorining kamayganligini anglatadi. 
«Keng» pul bazasi tarkibiga odatda tijorat banklarining Markaziy bankning 
balansida ochilgan vakillik hisobraqamlarining qoldiqlari, muomalaga chiqarilgan 
naqd pullar va majburiy zaxira ajratmalari kiradi (shunisi xarakterliki, 
respublikamiz tijorat banklari milliy valyutada faqat bittagina vakillik 
hisobraqamiga ega bo’lib, u ham bo’lsa Markaziy bankning balansida ochilgan 
vakillik hisobraqamidir). Vakillik hisobraqamlari qoldiqlarining banklararo hisob-
kitoblarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan miqdordan yuqori bo’lishi tijorat 
banklarining kredit faolligini past ekanligidan, bank aktivlari daromadlilik 
darajasining etarli darajada emasligidan va pul massasining multiplikativ asosda 
ko’paytirish imkoniyatidan to’liq foydalanilmayotganligidan dalolat beradi. 
Buning sababi shundaki, muomaladagi pullarning asosiy qismi tijorat banklari 
kredit emissiyasining natijasidir.
Banklarning vakillik hisobraqamlarida pul mablag’larining to’planishi jalb qilingan 
mablag’lardan va bankning o’z mablag’laridan aktiv operatsiyalarda va, birinchi 
navbatda, kredit operatsiyalarida foydalanilmayotganligidan dalolat beradi. Masalan, 
tijorat banklarining xorijiy valyutalardagi “Nostro” vakillik hisobraqamlarida 
vaqtinchalik valyuta mablag’larining etishmasligi muammosi xorijiy vakil bankning 
overdraft kreditlari orqali qisqa vaqt oralig’ida hal qilinishi mumkin.