K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

1.2. Investitiyalarning turlari va xususiyatlari 
Bizga ma’lumki, iqtisodiy o‘sish investitsiya resurslarisiz bo‘lishi mumkin 
emas, bu resurslar o‘z mohiyati bilan ishlab chiqarishni rivojlantirishga 
qaratilgan mablag‘dir. Pul mablag‘lari shaklidagi investitsiyalar nominal 
investitsiyalardir. Bu investitsiyalar moddiylashib, amalda ishlab chiqarishga 
jalb etilgandan so‘ng real investitsiyalarga aylanadi va iqtisodiy o‘sishni 
ta’minlaydi. 

---

9
O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi 
qonunida investitsiyalar tayinlangan obyekti bo‘yicha tabaqalashtirilgan. Shunga 
muvofiq investitsiyalar quyidagi turlarga ajratilgan (1.2.1-chizma).
1.2.1-chizma
.
 Investitsiyalarning tasniflanishi 
Rivojlangan mamlakatlarda investitsiyalarning uch turi mavjudligi ko‘rsatib 
o‘tilgan:

moliyaviy investitsiyalar - ichki moliyaviy va xorijiy mamlakatlarning 
pul birliklari, banklarga qo‘yilgan omonatlar, depozit sertifikatlari, aksiyalar, 
veksellar, zayomlar va boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlar hamda ularga 
tenglashtiriladigan boyliklar;

moddiy investitsiyalar - asosiy fondlar, ya’ni binolar, asbob-uskunalar, 
inshootlar, kommunikatsiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining asosiy hamda aylanma kapital ko‘rinishidagi turlari;

aqliy (intellektual) investitsiyalar - insonning turli aqliy mulklaridan, 
ya’ni mulkiy huquqlar shaklidagi investitsiyalar va tabiiy resurslardan 
foydalanish huquqi shaklidagi investitsiyalar (nou-xau, kashfiyotlar, tovar 
belgilariga beriladigan litsenziyalar va boshqa xil egalik huquqlari).
Iqtisоdiy fаоllik pаsаyib bоrаyotgаn iqtisоdiyot uchun yalpi investitsiyalаr 
аmоrtizаsiyadаn kаm bo‘lgаn hоldаgi vаziyat хоsdir, ya’ni iqtisоdiyotdа yil 
dаvоmidа kаpitаl ishlаb chiqаrilgаnigа nisbаtаn ko‘prоq is’tеmоl qilinаdi. 
Bundаy hоlаtdа sоf investitsiyalаr ishоrаsi mаnfiy bo‘lib, uning mutlаq 
qisqаrishini bildirаdi. Nаtijаdа, yil охiridа kаpitаl hаjmi yil bоshidаgigа 
qаrаgаndа kаm bo‘lаdi. Investitsiyalаrni хоrijgа chiqаrish, ulаrning mаmlаkаtlаr 
o‘rtаsidаgi fаоl hаrаkаti zаmоnаviy jаhоn хo‘jаligi vа хаlqаrо iqtisоdiy 
munоsаbаtlаrning 
аjrаlib 
turuvchi 
хususiyatlаrigа 
аylаndi. 
Хаlqаrо 
investitsiyalаr o‘zidа mоddiy bоylik bаrpо etish uchun zаrur bo‘lgаn ishlаb 
chiqаrish, pul vа tоvаr shаkllаridа jаmg‘аrilgаn zаxirаlаrni mujаssаmlаshtirаdi. 
Ushbu investitsiyalаr dоimiy rаvishdа mаmlаkаt ichidа bir tаrmоqdаn 
bоshqаsigа hаmdа dаvlаtlаrаrо hаrаkаtdа bo‘lаdi. 
Investitsiya turlari 
kapital 
investitsiyalar 
innovatsion 
investitsiyalar 
ijtimoiy 
investitsiyalar 

---

10
Mamlakatimizda qabul qilingan investitsiyalar to‘g‘risida me’yoriy 
hujjatlarni tahlil qilish va investitsiyalarning alohida xususiyatlaridan kelib 
chiqqan holda investitsiyalarni quyidagicha guruhlashtirish mumkin: 
birinchidan,
qo‘yilish obyektiga qarab investitsiyalar real va moliyaviy 
shakllarga ajratiladi. 
Real investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) – pul mablag‘larini korxonaning 
moddiy va nomoddiy aktivlariga sarflanishidan iborat. 
Moddiy investitsiyalar asosiy kapitalning elementlarini sotib olish bilan 
bog‘liq bo‘lib, ko‘pchilik hollarda investitsion loyihalar doirasida amalga 
oshiriladi.
Nomoddiy investitsiyalar nomoddiy boyliklar yaratilayotganda amalga 
oshirilib, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga, ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlarini amalga oshirish, yangi mahsulotlarning namunalarini 
yaratishga sarflarni mujassamlashtiradi. 
Moliyaviy investitsiyalar kapitalni, to‘lov va moliyaviy majburiyatlarning 
barcha 
turlarini 
o‘zida 
mujassamlashtiruvchi, 
moliyaviy 
aktivlarga 
joylashtirilishini anglatadi. Ushbu moliyaviy vositalarning eng muhimlari 
qimmatli qog‘ozlardir: ulushli (aksiyalar) va qarz (obligatsiyalar). Real 
investitsiyalardan farqli o‘laroq, moliyaviy investitsiyalarni ko‘proq portfel 
investitsiyalar deb atashadi, chunki bu holda investorning asosiy maqsadi 
moliyaviy aktivlarning mukammal yig‘masini (investitsiyalar portfelini) 
shakllantirish va qimmatbaho qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan turli 
operatsiyalarni boshqarish hisoblanadi; 
ikkinchidan
, investitsiyada qatnashish xarakteriga ko‘ra to‘g‘ridan to‘g‘ri 
va portfel investitsiyalarga bo‘linadi. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar 
investorning o‘z moliyaviy mablag‘lag‘larini joylashtirish obyektini tanlash 
imkoniyatini beradi. Portfel investitsiyalar tijorat banklari, investitsion 
kompaniyalar, fondlar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi. Moliyaviy 
vositachilar to‘plangan mablag‘larni samarali, daromad keltiradigan qilib 
joylashtiradilar. Portfel investitsiyalar boshqa emitentlarning anderrayting 
yordamida qimmatli qog‘ozlarga joylashtirish shaklida namoyon bo‘ladi;
uchinchidan,
investitsiyalash davriga qarab investitsiyalar qisqa muddatli 
(bir yilgacha bo‘lgan muddatga kiritiladigan investitsiyalar), o‘rta muddatli (bir 
yildan besh yilgacha bo‘lgan muddatga kiritiladigan investitsiyalar) va uzoq 
muddatli (besh yildan oshiq muddatga kiritiladigan investitsiyalar) bo‘ladi; 
 to‘rtinchidan,
mulk shakllaridan kelib chiqib investitsiyalar xususiy, 
davlat, qo‘shma va xorijiy shakllarga ajratiladi. Xususiy investitsiyalar nodavlat 
yuridik shaxslarining va fuqarolarning mablag‘larini tadbirkorlik faoliyati 
obyektlariga qo‘yilishini anglatadi. 

---

11
Dаvlаt investitsiyalаri - bu dаvlаt tоmоnidаn milliy dаrоmаdning dаvlаt 
budjеti mаblаg‘lаri ko‘rinishidа mаmlаkаt iqtisоdiyotining rivоjlаnishi uchun 
sаrflаyotgаn mаbаlаg‘lаridir. Investitsiya munоsаbаtlаri shu dаrаjаdа murаkkаb 
vа ko‘p qirrаliki, ko‘pinchа, dаvlаtlаr o‘rtаsidаgi munоsаbаtlаr хususiy shахslаr 
o‘rtаsidаgi munоsаbаtlаr bilаn uzviy bоg‘lаngаn bo‘lаdi. Bundаy аlоqа invеstоr 
huquq vа tаlаblаrni dаvlаtgа tоpshirgаndа yaqqоl ko‘rinаdi. Хоrijiy 
investitsiyalаr hаm dаvlаt yoki хususiy investitsiyalаr shаklidа bo‘lishi mumkin. 
Birinchi shаkldа, dаvlаt investitsiyalаri ishtirоk etib, bundа bir dаvlаt bоshqа 
dаvlаtgа krеditlаr yoki bоshqаchа shаkldаgi qаrzlаr bеrishi mumkin. Bundаy 
munоsаbаtlаrgа хаlqаrо huquq nоrmаlаri qo‘llаnilаdi. Ikkinchi shаkldа esа bir 
mаmlаkаt хususiy firmаlаri, kоmpаniyalаri yoki fuqаrоlаri bоshqа 
mаmlаkаtning tеgishli sub`еktlаrigа bеrаdigаn investitsiyalаr tushunilаdi; 
beshinchidan,
hududiy joylashtirilish bo‘yicha investitsiyalar ichki va 
tashqi investitsiyalarga bo‘linadi;
oltinchidan,
 
investitsiyalar tavakkalchilik darajasi bo‘yicha yuqori 
tavakkalli va past tavakkalli investitsiyalarga ajratiladi. Moliya sohasida 
tavakkalchilik deganda investitsiyalarga mutloq yohud nisbiy miqdordagi foyda 
kutilganidan ancha kam, boshqacha aytganda, “tavakkalchilik” atamasi 
kutilmagan natija olish imkoniyatini anglatadi. 
Hozirgi kunga kelib investitsiyalarning bu turlari mamlakatimiz 
iqtisodiyotining barcha tarmoqlariga jalb qilinmoqda. Bundan tashqari 
investitsiyalash jarayoni ijtimoiy-madaniy sohalarda ham amalga oshirilmoqda, 
ya’ni fan, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport va ekologiya sohalariga 
investitsiya mablag‘lari ajratilmoqda. Mamlakatimizda qurilayotgan ta’lim, 
sport, madaniyat va sog‘liqni saqlash maskanlari, ularni zamonaviy texnika 
jihozlari bilan ta’minlash ishlari bunga misol bo‘ladi.