K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilish orqali xorijiy investitsiyalarni jalb qilish

Jahon tajribasi va amaliyotida har bir mamalakatning o‘z milliy iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘zicha o‘ziga xos tajriba va an’analari mavjud. Hozirda rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti taraqqiy etishiga asos bo‘lgan usullardan biri – mamlakatda ma’lum bir hududni yoki butun bir kichik mamlakatlar o‘z iqtisodiyotini erkin iqtisodiy zonaga aylantirib rivojlanish sari qadam qo‘yganligidir.
Erkin iqtisodiy zonalarni, asosan, muayyan bir davlatning ma’lum bir mintaqasi yoki alohida bir hududida tashkil etish iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi. Ammo hududi va ma’muriy boshqaruv tizimi uncha katta bo‘lmagan alohida davlatlarning butun iqtisodiyoti erkin iqtisodiy zonalarga aylantirilgan hollar ham uchrab turadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdan asosiy maqsad, qisqa muddatlarda mamlakatni rivojlangan jahon hamjamiyati a’zolari qatoriga qo‘shish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishni tezlashtirishdan iborat.
Ushbu zonalarning tashkiliy tuzilishi va nomlanishi turlicha bo‘lsada, ularni tashkil etishdan asosiy maqsad imkon qadar xorijiy investitsiyalarni, zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb qilish hisobiga mavjud iqtisodiy, moliyaviy va ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va jahondagi rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olish orqali aholi turmush darajasini yaxshilashdir.
Tarixiy manbalar dalolat berishicha, erkin bojxona va tovarlarning tranzit zonalari bundan bir necha asr oldin paydo bo‘lgan bo‘lib, ular davlatlar o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda keng qo‘llanilgan. Masalan, sharq va Yevropani bevosita savdo orqali bog‘lab kelgan Buyuk ipak yo‘lini bojxona va mahsulotlarni tranzit qilish erkin zonasiga misol bo‘la oladi.
Erkin iqtisodiy zonalarning qaror topishini tavsiflovchi belgilar orasida quyidagi omillar alohida o‘rin tutadi:

• 
  investor uchun hududning iqtisodiy jug‘rofiy holati juda qulay bo‘lishi shart;
  
• 
  kamida mintaqaviy ahamiyat kasb etuvchi magistral yo‘llarning kesishgan joylari bo‘lishi lozim;
  
• 
  dengiz va daryo portlariga yaqin bo‘lishlari kerak;
  
• 
  aeroportlar xalqaro maqom olgan bo‘lishlari lozim.
  

Erkin iqtisodiy zonalarda ma’muriy boshqaruv tizimi alohida bir maxsus maqomga ega bo‘lib, investorlar xomashyo va materiallarni import qilish hamda
tayyor mahsulotlarni eksport qilish jarayonida bojxona to‘lovlaridan to‘liq ozod qilinadi yoki zonaning ma’muriy boshqaruv organlarini moliyalashtirishga yetarli darajadagi imtiyozli soliq to‘lovlari o‘rnatiladi. Investorlarning mulkka egalik qilish huquqi kengayadi va ularga keng ko‘lamli soliq ta’tillari taqdim etilishi bilan birga, bojxona nazorati minimal darajaga tushiriladi.
Dunyo tajribasida har bir hududning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, bir nechta ko‘rinishdagi erkin iqtisodiy zonalar mavjud bo‘lib, ularning tarkibi quyidagilardan iborat:

1. 
   erkin savdo zonalari. Ushbu zonaning o‘ziga xos belgilari shundan iboratki, ular kamida mintaqa ahamiyatiga ega bo‘lgan magistral yo‘llar kesishgan joylarda, shu jumladan, dengiz va daryo bandargohi yonidagi portlar hududida tashkil etiladi. Ularda bojxona to‘lovlari va tranzit yig‘imlari minimal darajada bo‘lishi shart;
   
2. 
   ishlab chiqarish sanoat zonalari. Mazkur zonani tashkil etishdan asosiy maqsad xorijiy bozorlarga tayyor mahsulotlarni eksport qilish bo‘lib, davlatning iqtisodiy salohiyatini tayyor mahsulotlar orqali reklama va targ‘ibot qilishdir. Natijada mamlakatga chet el investorlarining qo‘shimcha sarf-xarajatlarsiz kirib kelishi uchun ruhiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari paydo bo‘ladi;
   
3. 
   ilmiy-texnikaviy va ilmiy ixtiro zonalari. Ushbu zonalar tarkibiga tashqi bozorni kompyuter va boshqa hisoblash texnikalari orqali zabt etish maqsadida mavjud texnologik parklar zamirida tashkil etilgan “Texnopolis” zonalari kiradi;
   
4.