K. Sh. Baltayeva, Sh. R. Aliyev

4.
 
Mikroorganizmlarni o„sishi va ko„payishi. 
Mikroorganizm-
larga tadbiqan aytganda ―o‗sish‖ termini ayrim individ o‗lchamlarining 
kattalashuvini bildirsa, ―ko‗payish‖ termini populyatsiyadagi individlar 
sonining ortishini bildiradi. Mikrob hujayrasi o‗sganda uning hajmi sir-
tidan ko‗ra ancha tez kattalashib boradi, shu munosabat bilan oziq 
moddalarning hujayra sitoplazmasida taqsimlanishi kamroq samara 
beradigan bo‗lib qoladi va hujayra bo‗linadi. Uning bo‗linishi DNK 
molekulalari ikki barobar ko‗payadi. Bir xil sharoitlarda o‗stirilayotgan 
turli mikroblarning ko‗payish tezligi har xil. Ko‗pchilik bakteriyalar 
uchun generatsiya davri (hujayraning ketma-ket keladigan ikki bo‗linishi 
orasida o‗tadigan vaqt) o‗rta hisobda 15-30 minutga teng, masalan, ichak 
tayoqchasida 15-17 minut, qorin tifi qo‗zg‗atuvchilarida 23 minut, 
difteriya korinebakteriyalarida 34 minut. Sil mikrobakteriyalari sekinroq 
– 18 soat mobaynida 1 marta, spiroxetalar 10 soat mobaynida 1 marta 
bo‗linadi. 
Mikroorganizmlarning turli guruhlarida ko‗payish bir xil emas: 
bakteriyalar, rikketsiyalar va spiroxetalar ko‗ndalangiga ikkita bir xil 
individga bo‗linish yo‗li bilan ko‗payadi. Garammusbat bakteriyalar 
periferiyadan markazga qarab o‗sib boruvchi to‗siq hosil qiluvchi yo‗li 
bilan bo‗linadi. Sil mikrobakteriyalarida ko‗ndalang to‗siq hujayraning 
ichida vujudga keladi, keyin u ikki qavatga ajraladi va hujayra ikki 
qismga bo‗linadi. To‗siqning hosil bo‗lishida sitoplazmatik membrana 
ham hujayra devori ham ishtirok etadi. Bakteriyalarning bo‗linish jara-
yonda sitoplazmatik membrana bilan mahkam bog‗langan mezosoma, 
aftidan, aktiv ishtirok etadi. Grammanfiy bakteriyalar rikketsiyalar o‗rta-
sida yupqa tortib belbog‗ bilan ikki individga bo‗linadi. Tuganak bak-

---

76 
teriyalari va fransisellalar kurtak hosil qilish yo‗li bilan ko‗payadi, 
ularning kurtagi bosh hujayradan ko‗ra kichikroq bo‗ladi. Bakteriyalarda 
konyugatsiya – ikki individning vaqtincha qo‗shilish jarayoni ham 
boradi. Konyugatsiyada ikki individ bir-biriga yaqin kelib, ularning 
orasida ko‗prikcha hosil bo‗ladi, shu ko‗pirikcha orqali genetik mate-
riyal bir bakteriyadan ikkinchisiga o‗tadi. Ko‗prikcha hosil bo‗lishida 
maxsus F- vorsinkalar (pillar) ishtirok etadi bakteriyalar bilan spiroxe-
talar o‗sishi hamisha ham ularning bo‗linishi bilan birga boravermaydi. 
O‗t kislotalarning tuzlari, sovunlar, penitsillin, ultrabinafsha nurlari 
hujayraning bo‗linishini kechiktirib qo‗yadi, shuning natijasida bosh 
hujayralarga qaraganda ancha katta bo‗ladigan uzun- uzun iplari vujudga 
keladi.