K o m m u t a t s I ya t I z I m L a r I

shovqin
signal
nisbatining biron - bir qismida ortishi, bu 
nisbatining biron - bir boshqa qismida kamayishi hisobiga mumkin 
bo‘ladi. Diapazonni hammasini teng kenglikdagi oraliqlarga bo‘lish holida 
signalning kichik darajalarida kvantlashning 
shovqin
signal
nisbati kichik 
signalning katta darajalarida nisbatan katta bo‘lganligi tufayli, signalning 
kichik 
darajalarida 
kvantlashning 
shovqin
signal
nisbatini 
belgilovchi 
kompressiyaning egri chiziqlari no‘l yaqinida eng katta egilish qiymatiga 
ega bo‘ladi, egilishning kattaligi signal darajasining o‘sib borishi sari 
kamayib boradi, bu esa yuqori darajali signallar uchun 
shovqin
signal
nisbatini 
kamayishiga olib keladi (3.11- rasm).
Kompanderdan foydalanilganda erishiladigan yutuq 3.12- rasmda 
ko‘rsatilgan (kompressor va eksponderdan tashkil topgan sxema 
kompander deyiladi). 
1-
kompanderdan foydalanmay diapazonini 128 ta teng oraliqlarga 
bo‘lish; 
2- xuddi shuni o‘zi, kompanderdan foydalanganda. 
3.12- rasm
.
Kirish signali sathi funksiyasidagi signal / kvantlash 
shovqini nisbati. 
dB 

---

61 
Bu rasmda absissa o‘qida signal darajasi desibellarda ko‘rsatilgan, 
ordinatalar o‘qida esa signalning R - darajalari va kvantlash shovqini 
(desibellarda) ko‘rsatilgan. Absissalar o‘qiga 45
0
burchak ostida egilgan 
birinchi to‘g‘ri chiziq kompander bo‘lmaganligida va butun diapazon 128 
ta teng oraliqlarga bo‘lingan holdagi signal darajalari va kvantlash 
shovqini nisbati R (desibellari) ni ifodalaydi. 2 - egri chiziq ham 
diapazonni 128 ta oraliqlarga bo‘lishiga mos keladi, lekin bu holda 
kompander ishlatilishi ko‘zda tutiladi. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, 
kompanderning ishlatilishi past darajali signallar uchun kvantlashning 
signal/shovqin nisbatini ortishiga olib keladi (P
s1 
dan kichik), R
s
>P
s1
, 
signal darajasida esa- bu nisbatning kamayishiga olib keladi. 0
db
atrofida 
signal darajalari uchun kvantlashning signal/shovqin nisbatining sezilarli 
(darajalari uchun) kamayishi kompaderli sxema yuzaga keltiradigan 
cheklanishlarni keltirib chiqaradi, bu esa kvantlash shovqiniga o‘xshash 
buzilishlarga olib keladi. Kompanderlashdan hosil bo‘ladigan yutuq 
quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. 
Qa
tg
G
lg
20

(3.5) 
Bu yerda, G - detsibellarda ifodalangan kompanderlashdagi yutuq; 
Q
a 
- x nuqtadagi (3.12- rasm) X o‘qiga nisbatdan kompressiyaning 
normallashgan tavsifining egilish burchagi. 
Kompanderlashdan hosil bo‘ladigan yutuq faqatgina X = 0 nuqtada 
emas, hatto X ning katta qiymatlarida ham mavjud bo‘lib, asta - sekin 
no‘lgacha kamayib boradi, so‘ngra esa manfiy qiymatlarga ega bo‘ladi, 
ya’ni kvantlashning signal/shovqin nisbatini kamayishiga olib keladi.
Kompanderlashdan olinadigan yutuq tavsifining birinchi hosilasi birga 
teng bo‘lgan X ning qiymatlari uchun yutuq ham, yo‘qotishlar ham 
bermaydi. Bu tavsifni texnik amalga oshirish muammosi hosil bo‘ladi. 
Shuning uchun, logarifmik tavsif raqamli sxema yordamida olish 
mumkin bo‘lgan bo‘lak chiziqli tavsifga almashtiriladi. Boshqa so‘z bilan 
aytganda i - segmentli tavsif hosil qilinadi. Bunda har bir keyingi segment 
diapazoni oshirib boriladi. 

---

62 
3.13- rasm
.
Segmentlarga bo‘linishi bilan kodlash tavsifi. 
Signalni o‘zgartirishning oxirgi tadbiri bu kodlash. Kvantlash darajasi 
soni oxiri bo‘lganligi uchun, ularning hammasiga nomer qo‘yish mumkin 
(0 dan n- 1 gacha) va har bir nomerni ikkilangan kod so‘zi ko‘rinishida 
keltirish mumkin (kod kombinasiyalari mantiqiy “1” va “0”dan). Natijada 
signal n - bitli so‘zlar ketma ketligiga aylanadi, ya’ni raqamli bo‘ladi. 
Agar mantiqiy “1” mos elektrik impulsga va mantiqiy “0” pauzaga 
almashtirilsa, 
amplitudaning 
diskretlarini 
signallar 
kodli 
guruhi 
ko‘rinishida aloqa liniyasidan uzatish mumkin. Bunda signal impulslari bir 
xil amplituda va bir xil pauzalar kombinasiyasi ko‘rinishida bo‘ladi (3.14- 
rasm). 
3.14- rasm
.
Liniyaviy kvantlashda kodlash. 
AIM signalni liniyaviy o‘zgartirishdan tashqari kompressiya va 
ekspanderlash, nochiziqli koderlash va dekoder hamda liniyaviy 
kodlashdan so‘ng kodni raqamli o‘zgartirish yo‘li bilan raqamli 
kompressiya usullari mavjud. 
segmentlar 

---

63 
Raqamli 
kompressiyada 
signal 
liniyaviy 
koderda 
analogli 
kompressiyada qabul qilingan (masalan, 256) dan, ko‘p sonli kvantlash 
qadami (masalan, qadam soni 4096) bilan kodlanadi. Keyin olingan 4096 
kombinasiyadan faqat 256 tasi tanlab olinadi. 3.1- jadvalda o‘n ikki 
simvolli kodli kombinasiyalarni sakkiz simvollikka o‘zgartirish usuli 
keltirilgan.
3.1- jadval 
12 razryadli kodni 8 razryadli kodga o‘zgartirish tamoyili 
 
Segment 
Kompressiyadan oldingi kod 
Kompressiyadan 
keyingi kod 
7 
S 1 W X Y Z . . . . . . 
S 1 1 1 W X Y Z 
6 
S 0 1 W X Y Z . . . . . 
S 1 1 0 W X Y Z 
5 
S 0 0 1 W X Y Z . . . . 
S 1 0 1 W X Y Z 
4 
S 0 0 0 1 W X Y Z . . . 
S 1 0 0 W X Y Z 
3 
S 0 0 0 0 1 W X Y Z . . 
S 0 1 0 W X Y Z 
2 
S 0 0 0 0 0 1 W X Y Z . 
S 0 1 0 W X Y Z 
1b 
S 0 0 0 0 0 0 1 W X Y Z 
S 1 1 0 W X Y Z 
1a 
S 0 0 0 0 0 0 0 W X Y Z 
S 0 0 0 W X Y Z 
Sakkiz razryadli kodning birinchi S simvoli kompressiyadan 
oldindagiga o‘xshab, diskretning ishorasi haqidagi axborotni olib keladi. 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, kompressiya “nusbat” va «manfiy» diskretlari 
uchun simmetrikdir. Kodli kombinasiyaning ikkinchi – A, uchinchi –V va 
to‘rtinchi –S simvollari, kompressiyadan keyin kodlangan diskret 
joylashgan segment nomerini aniqlaydi (segment nomerini o‘n ikki 
razryadli kombinasiyaning WXYZ simvollari oldida yuzaga keladigan 
nollar soni bo‘yicha aniqlanadi). 1a va 1b segmentlar 0 dan 32 gacha 
bo‘lgan kvantlash qadamlarining nomerini o‘z ichiga oladi, ular 
diskretlarning eng kichik qiymatlariga mos keladi. 
WXYZ- belgilar o‘zgartirilmagan holda kompressiyadan so‘ng kodli 
kombinasiyaga 
ko‘chiriladi. 
Kompressiyadan 
so‘ng 
kodli 
kombinasiyalarning ikkinchi segmentida faqatgina 16 ta kvantlash 
qadamining nomeri bo‘ladi. Bu nomerlarni oxirgi ikkilik belgini olib 
tashlash yo‘li bilan 32 tadan 64 tagacha kvantlash qadamlarining 
amplitudalarning diskretlariga mos 32 ta sondan olinadi. Shunga o‘xshash 
keyingi segmentlarda 2,3... 6 ta ikkilik belgilarini olib tashlash yo‘li bilan 
olingan 16 ta nomerdan iborat navbatdagi guruhlar joylashtiriladi. 

---

64 
Nochiziqli koder va dekoder kompander funksiyasi bilan shaxsiy 
o‘zgartirgichlar funksiyasini birlashtiradi. Ular sxemasi va ishlash tamoyili 
liniyaviy kodekni analogiyasidir. Farqi etalon manbani ulash ketma - 
ketligi birmuncha boshqacha. Shu yordamida 8 simvolda diskretni yetarli 
aniqlik darajasida kodlash mumkin (ekvivalent kodli kombinasiya 
liniyaviy kodlashda 12 simvolni talab qiladi). 
Agar koder 8 - simvolli kombinasiyaga A qonuni bo‘yicha 
kompressiya bilan o‘zgartiradi deb, taxmin qilinsa, unda kodlash jarayoni 
quyidagicha o‘tadi. Birinchi taktda yig‘indi oluvchi sxemadan nolinchi 
signal tushganida kombinasiyani birinchi simvoli aniqlanadi (3.15- rasm). 
3.15- rasm
.
Nochiziqli koder 
Komparator yoki hal qilish sxemasi bir ma’noni anglatadi: kirish 
signali nusbatmi yoki manfiymi, bunda ular chiqishda mos ravishda 1 yoki 
0 simvoli bo‘ladi. Kod kombinasiyaning keyingi simvollarini aniqlashda 
nusbat va manfiy diskretlar bir xil kodlanadi. Lekin nusbat diskretlarni 
kodlash uchun qutbi nusbatli etalon manbai, manfiy diskretlar uchun,
manfiy qutb etaloni manbai ishlatiladi. Ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi 
taktlar davomida diskret joylashgan segment aniqlanadi. Kodni 
o‘zgartirgich 3.2- jadvalda ko‘rsatilganidek kodni o‘zgartirish usulini 
ishlatadi. Nochiziqli dekoder 3.16- rasmda ko‘rsatilgan. 
Nochiziqli kodlash 3.2- jadval tariqasida keltirilgan. 
Kirish 
AIM 
Diskret qiymatni eslab 
qoluvchi analogli xotira 
qurilma 
Komparator 
Hal qilish sxemasi 
Etalonni o`tkazish va 
yig`indi olish 
Ko`d o`zgartirgichi 
Mantiqiy sxema 
Chiqish 
IKM 

---

65 
3.2- jadval 
Nochiziqli kodlash