|
1-LABORATORIYA ISHI
MAVZU: Kristall ko’p qirraligini qirralar va tomonlarning belgilarini (simvollarini) aniqlash.
Nazariy ma’lumot. Amorf va kristall kimyoviy tipik qattiq moddalarni tavsiflovchi ikki holatdir. X-ray difraksion eksperimentlardan foydalanib, qattiq tuzilishni kristallga yoki amorfga (kristallanmagan) ajratish mumkin.
Qattiq moddalar moddaning uchta asosiy holatiga kiradi, ular suyuqlik va gazlarni o'z ichiga oladi. Ular molekulalar, ionlar va atomlarning tartibli yoki tartibsiz ravishda joylashtirilgan qattiq tuzilishi bilan ajralib turadi. Ushbu tartibli yoki tartibsiz tartibga solishlar amorf va kristalli toifalarga ajratishga olib keldi va ushbu maqola ikki atama o'rtasidagi asosiy farqlarni ochib beradi.
Kristalli qattiq tarkibiy qism zarrachalari kristall panjara deb nomlangan uch o'lchovli shaklda tartiblangan bo'lib, ular bir xil molekulalararo kuchlarga ega va zarralar kristallga xos bo'lgan burchaklarda kesishadi.
Ichki tuzilish aniq geometrik shaklga ega va bu strukturaning biron bir joyida kesilganda aniq yoriqni ko'rsatadi. Qattiqligini aniqlash uchun rentgen nurlari yordamida uch o'lchovli naqsh ishlatiladi. Biroq, kristalli va kristalli bo'lmagan qattiq moddalarni ularga tegib, farqini aniqlash oson emas. Ular bir-biridan ko'p jihatdan, shu jumladan kimyoviy va fizik xususiyatlaridan farq qiladi.
Kristalli qattiq moddalar (kristallar) molekulalararo kuchlarni sindirish uchun o'ta haroratga muhtoj. Ularning tarkibiy qismlari bir tekis joylashtirilganligi sababli, ular ma'lum bir termoyadroviy va erish nuqtalariga ega. Mahalliy muhit ham bir xil. Biroq, har qanday yo'nalishda kesilganda, jismoniy xususiyatlar farq qiladi, shuning uchun ular anizotropik deb nomlanadi. O'z o'qi atrofida aylantirilganda kristallarning tuzilishi bir xil bo'lib qoladi va molekulalar, atomlar yoki ionlarning nosimmetrik joylashuvi deb ataladi.
Ba'zi kristalli eritmalar sovutish jarayoniga qarab amorf bo'lishiga olib kelishi mumkin. Boshqalar, aralashmalar mavjudligi sababli tarkibiy qismlarini noto'g'ri taqsimlashlari mumkin. Shuningdek, tez sovutadigan moddalar tartibsiz geometrik shaklga ega bo'lgan amorf tuzilishga olib kelishi mumkin. Masalan, kvarts silikon va kislorod atomlari bilan kristallanadi. Ammo, tez soviganida, bu amorf tuzilish oynasiga olib kelishi mumkin. Odatdagidek, kristallanish jarayonida sanoatning keng ko'lamda qo'llanilishi tufayli amorf qattiq moddalarni hosil qilish uchun moddalarning tez erishi oldini oladi. Kauchuk, polimer va shisha juda katta foyda va noyob izotrop xususiyatlarga ega bo'lgan muhim amorf eritmalarning ajoyib namunalaridandir.
Kristalli eritmalarning sinishi indeksi, mexanik kuchi, issiqlik o'tkazuvchanligi va elektr o'tkazuvchanligi turli yo'nalishlarda farqlanadi. Bu kristalli bo'lmagan qattiq moddalarga nisbatan bu turdagi qattiq moddalarning salbiy tomoni. Anizotropik yaxlitlikning yaxshi tomoni shundaki, u kristall panjarada tortishish kuchlarining bir xil bo'lgan mukammal tartiblangan ichki tuzilishini anglatadi. Unda uzoq masofali buyurtma va qattiq tuzilishga ega bo'lgan qattiqning haqiqiy xususiyatlari tasvirlangan.
Amorf so'zi yunoncha "shaklsiz" degan ma'noni anglatuvchi amorf so'zidan olingan. Bu qattiqning tarkibiy zarralarini shaksiz, tartibsiz va tartibsiz tartibga solishdir. Ularning molekulalararo kuchlari bir xil emas va zarrachalar orasidagi masofalar ham bir xil emas. Yopilganida amorf qattiq jismlar notekis geometrik shakllar tufayli bo'laklarga yoki egri sirtlarga ega bo'ladi.
Ba'zi amorf eritmalar kristallitlar deb ataladigan tartibga solingan naqshlarning qismlariga ega bo'lishi mumkin. Qattiq atomlar, ionlar yoki molekulalar sovutish jarayoniga bog'liq. Yuqorida aytilganidek, kvarts kristalli kristallanish jarayoni tufayli kvarts stakan bilan ajralib turadi. Ammo, odatda, ko'p amorf qattiq jismlar buzuq naqshga ega. Ular odatda super sovutilgan qattiq moddalar deb ataladi, chunki struktura ba'zi xususiyatlarni suyuqlik bilan taqsimlaydi. Bundan tashqari, ular qattiq moddalarning asl xususiyatlarini namoyish etmaydilar, ammo ko'p sonli dasturlarda asosan qo'llaniladi.
Issiqlik o'tkazuvchanligi, mexanik kuch, elektr o'tkazuvchanligi va sinishi indeksi amorf qattiq moddalarning barcha yo'nalishlarida bir xil. Bu izotrop nomi qaerdan kelib chiqqanligini tushuntiradi. Qattiq eritmalarda o'tkir eritma yoki termoyadroviy harorat bo'lmaydi. Tarkibida tartibga solingan qator yo'qligi sababli ular eritilmasdan oldin haroratning keng doirasini qo'llash kerak. Bundan tashqari, amorf eritmalar qisqa masofali buyurtma bilan ajralib turadi. Amorf eritmalarga misollar polimerlar, kauchuklar, plastmassa va oynalarni o'z ichiga oladi.
Agar amorf qattiqlik uzoq vaqt davomida uning erish nuqtasidan pastda qolsa, u kristallga aylanishi mumkin. U kristalli qattiq moddalarga ega bo'lgan bir xil xususiyatlarni aks ettirishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
