K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Monogibrid chatishtirish bilan tanishamiz. Sariq va yashil no‘xatlarni 
chatishtirsak birinchi avlod duragaylari hammasi bir xil, ya’ni sariq rangda bo‘ladi. 
Bu tajribadan birinchi avlod duragaylarining bir xilligi qonuni kelib chiqadi. 
Birinchi avlodda yuzaga chiqqan belgi dominant (lotincha dominans-ustunlik 
qilish), namoyon bo‘lmagan belgi esa resessiv (lotincha - recessus-chekinish) deb 
ataladi. Mendel yashagan davrda irsiyatning moddiy asosi aniqlanmagan edi. 
Mendel ularni "irsiy omillar" deb atadi. Hozirgi zamon fanida bu tushuncha gen 
ma'nosini anglatadi. Bir juft belgi genlari bir xil harf bilan dominant belgi geni 
katta, resessiv belgi geni esa kichik harf bilan belgilanadi. Bizning tajribamizdagi 
sariq belgini yuzaga chiqaruvchi gen A harfi bilan, yashil rang geni a harfi bilan 
belgilanadi. Bir-birini inkor etuvchi belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar - allel 
genlar deyiladi.  Ular gomolog xromosomalarning bir xil lokuslarida (joylarida) 
joylashadi. Bir xil dominant (AA) yoki resessiv (aa) allellardan tashkil topgan 
organizm  gomozigotali deyiladi va bir xil gametalardan tashkil topadi. Har xil 
allelardan (bitta dominant va bitta resessiv - Aa) tashkil topgan organizm 
geterozigotali deyiladi va ikki xil gametalarni hosil qiladi. 
 
Duragaylash natijasini sxematik ko'rinishda yozish qabul qilingan. Tajriba 
uchun olingan shakllarni P harfi bilan (lotincha parentes-ota-ona), birinchi avlodni 
F
1
, ikkinchi avlodni  F
2
 (lotincha - filii bolalar) harflari bilan belgilash qabul 
qilingan. Erkak organizm    ♂  urg’ochi organizm esa ♀  belgilari bilan belgilanadi. 
Chatishtirish X belgisi bilan ifodalanadi. Avval ona organizmi genotipi, keyin ota 

---

 
 44
organizmi genotipi yoziladi. Shunday qilib birinchi qatorga ota-ona genotiplari, 
ikkinchi qatorga hosil bo’ladigan gametalar, uchinchi qatorga esa birinchi avlod 
genotiplari yoziladi. 
 
Yuqoridagi tajribani quyidagicha ifodalash mumkin: 
 
Belgi Gen  Genotip 
no‘xatlar  
 
ranglari  
 
sariq A  AA,Aa 
yashil a 
aa 
 
 
 
              
P                 
♀
   AA           X      
♂
     aa  
Gametalar        A       A                   a          a 
   
 
F
1
                  Aa:      Aa:               Aa
:      
Aa:
 
 
 
Natijada fenotipi jihatidan 4A (100%) sariq, genotipi jihatidan 4Aa 
(100%)geterozigotali avlod kelib chiqadi. 
Birinchi avlod duragaylari o’zaro chatishtirilganda ikkinchi avlodda ham dominant, ham 
resessiv belgilarning namoyon bo'lganligini ko'ramiz, ya'ni belgilar ajralishi kuzatiladi.  
Bu tajribani quyidagicha ifodalash mumkin. 
P (F
1
)       ♀
   
Aa       X      ♂   Aa             genotip: 1AA;  2Aa:    1aa 
         
 
(25%: 
50%: 
25%) 
Gametalar      A        a                   A          a 
   
 
F
2
 :                AA:      Aa:               Aa
:      
aa:
    fenotip 3A: 1a (75%: 25%)