K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

8-Mavzu: Genlarning birikkan  holda nasldan-naslga o‘tishi. 
Jinsga bog‘liq belgilarning nasldan-naslga o‘tishi 
 
Mavzuning mazmuni. 
Irsiyat qonuniyatlarini o'rganish borasida olib borilgan ko'pgina tajribalardan 
genlarning mustaqil kombinatsiyalanishi qonuni hamma holatlarga ham to‘g‘ri 
kelavermasligi ma'lum bo‘ldi. Agar o‘rganilayotgan genlar nogomolog 
 
xromosomalarda  joylashsagina bu qonun o‘rinli bo‘ladi. Genlar soni xromosomalar 
sonidan ancha ortiq bo‘lganligi sababli bitta xromosomada juda ko‘p genlar 
joylashadi va bitta xromosomada joylashgan genlar birikish guruhini hosil qiladi. Har 
bir organizmda bog‘lanish guruxlarining soni gaploid to'plamdagi xromosomalar 
soniga teng bo‘ladi. Masalan, drozofilada birikish guruxlari soni 4 ga, joxorida 11ga, 
odamda 23 ga teng. 
Bu hodisani yaxshi tushunish maqsadida drozofilalarda ikki juft belgilarning 
nasldan-naslga o‘tishi bilan tanijamiz. Drozofillalarda qo‘ng‘ir rangni belgilovchi gen 
(B) qora rang geni (в) dan dominantlik qiladi. Normal qanot geni (V) esa kalta 
qanotni belgilovchi gen (v) dan ustunlik qiladi. 
Kulrang va normal qanotli (BB VV) pashshalarni qora va kalta qanotlilar (bb 
vv) bilan chatishtirsak birinchi avlod bir xilligi yuzaga chiqadi, ya‘ni kulrang va 
normal qanotli pashshalar hosil bo‘ladi. Keyin F
1
 ning irsiy strukturasini aniqlash 
uchun bu duragaylarni resessiv belgiga nisbatan digomozigot pashshalar (avval erkak 
jinsi, keyin urg’ochi jinsi) bilan chatishtiramiz (11-rasm) ( tahlil qiluvchi 
duragaylashni eslang). 
Agar tajriba natijasida hosil bo'lgan erkak digeterozigot pashsha (Вв Vv)   ni 
resessiv digomozigot pashsha bilan chatishtirsak, belgilar faqat 1:1 nisbatda 
taqsimlanishini ko‘ramiz. Genlar birikkanligini ta'kidlash uchun bunday duragaylash 
natijalarini yozganda genlarni xromosomaga joylashtirish qabul qilingan:      
 
 B     в               в       в 
          V      v               v      v   
bundan yuqoridagi digeterozigota pashshada faqat ikki xil gameta (BV va bv) hosil 
bo‘ladi deb xulosa chiqarish mumkin. Agar Mendel qonunlari amalga oshganda edi, 4  
xil gameta ( BV : Bv : bV : bv)    hosil bo‘lishini kuzatgan bo‘lardik. 

---

 
 56
Shunday   qilib, bir xromosomada joylashgan genlar bog‘lanib o‘tganligi 
sababli faqat ota-ona belgilari kuzatilib, yangi belgilar kuzatilmaydi. Bunday 
bog‘lanishga to‘la bog‘lanish deyiladi.   
Agar urg‘ochi digeterozigot pashshani  tahlil qiluvchi duragaylash usulida 
tekshirsak, avvalgi tajribaga nisbatan boshqacharoq natijani kuzatamiz. Bunda 4 xil 
variantda belgilarga ega bo‘lgan avlod hosil bo‘ladi. Lekin Mendel tajribalarida 
kuzatilgan 1:1:1:1 nisbatdan farq qilib, ota-onalarinikiga o‘xshagan belgilar ko‘proq 
(kulrang, uzun qanotli - 41,5%, qora, kalta qanotli - 41,5%), yangi hosil bo‘lgan 
belgilar esa ancha kam (kulrang, kalta qanotli - 8,5%, qora, normal qanotli - 8,5%) 
uchraydi. Genlar birikishining bu xili chala birikish deb ataladi. Genlar chala 
birikishining sababini tushunish uchun jinsiy hujayralarning etilishida kuzatiladigan 
meyoz jarayonni eslash kerak. I -meyozning profazasida muhim jarayon - 
krossingover kuzatiladi. Gomolog xromosomalar kon'yugatsiyalashib allel genlari 
bilan almashinadi. Natijada gametalarning bir qismi yangi genlar kombinatsijyasiga 
ega bo'ladi. Shuning uchun yangi avlodda ota-onalarnikidan farq qiluvchi yangi 
belgilar kombinatsiyasi vujudga keladi. 
 
Krossingover natijasida hosil bo’lgan gametalar hamda shu gametalardan hosil 
bo'lgan avlod bir xil nom bilan  krossoverlar deb ataladi. Krossingoverga 
uchramagan gametalar ishtirokida hosil bolgan avlod nokrossoverlar deb ataladi. 
Endi Morgan qoidasini ifodalaymiz: bitta xromosomada joylashgan  genlar 
birikuv guruhlariini hosil qiladi va nasldan-naslga bog’langan holda o'tadi. Ularning 
birikish kuchi shu genlar orasidagi masofaga teskari proportsionaldir. Genlar 
orasidagi masofa morganida deb ataladigan birlik bilan ifodalanadi; 1 morganida 1% 
krossingover kuzatiladigan genlar orasidagi masofaga teng. Biz yuqorida ko’rib 
chiqqan misolimizdagi ikkita gen orasidagi masofa 17 morganidaga teng. Genlarning 
birikuviga bag’ishlangan tajribalar yordamida biz xromosomalarning genetik 
xaritalarini yaratamiz. Odam xromosomalari genetik kartalarini aniqlash uchun DNK-
zondlari, somatik hujayralarni duragaylash, avtomatik komp'yuter tahlil usullaridan 
foydalanamiz.