K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Jinsga bog‘liq belgilarning nasldan-naslga o‘tishi. 
Hayvonlar va o’simliklarda erkak va urg’ochi organizmlar nisbati 1:1, ya’ni 
erkak va urg’ochi organizmlar soni va  urg’ochi organizmlar soni taxminan bir-biriga 
teng bo’ladi. 
Sitologik tekshirishlar natijasida urg’ochi va erkak organizmlar bir-biridan 
ayrim xromosomalari bilan farqlanishi aniqlangan. Erkak va urg’ochi 
organizmlarning bir-biridan farq qiluvchi xromosomalari jinsiy xromosomalar 
deyiladi. Urg’ochi va erkak organizmlar kariotipini citogenetik analiz qilib ularning 
faqat bir jufti farq qilishi aniqlangan. Bunday xromosomalar geteroxromosomalar 
deyiladi  va lotincha X va Y harflari bilan belgilanadi. Ko‘pchilik turlarda urg‘ochi 
organizmda bir xil XX jinsiy xromosomalar, erkak organizmida esa har xil - XY 
xromosomalar kuzatiladi. Qolgan hamma xromosomalar autosomalar deyiladi. (ular 
erkak va urg’ochi organizmlarda  bir xil bo‘ladi). Urg’ochi jins kariotipida jinsiy 

---

 
 57
xromosomalar bir xil bo‘ladi, ular bir xil gametalarni hosil qilgani uchun 
gomogametali deyiladi: 
 
              
   2AXX      
 
                               AX       AX 
Erkak jinsiy jinsiy xromosomalari har xil bo‘lib, ikki xil gametalarni hosil 
qilganligi uchun geterogametali deyiladi: 
                                 2AXY 
 
                            AX          AY 
Jinsiy xromosomalar bir-biridan kattaligi, shakli va genlarning tarkibi bilan 
farq qiladi. X xromosoma Y-xromosomaga nisbatan ancha katta, shuning uchun 
uning ko‘p genlarning Y  xromosomada allellari yo’q. 
Jinsiy xromosomaga joylashgan genlar orqali nasldan-naslga beriluvchi 
belgilar jinsga bog‘liq belgilar deyiladi. Hozirgacha asosan X xromosomaga bog‘liq 
belgilar yaxshi o‘rganilgan. 
Odamda X xromosoma bog‘liq belgilarga daltonizm, gemofiliya (resessiv), tish 
emali ko‘ng‘ir rangda bo‘lishi (dominant) misol bo‘la oladi. Y xromosomaga bog‘liq 
belgilar kamroq. Ularga gipertrixoz, sindaktiliya misol bo'la oladi.