|
XIII БОБ. ИШСИЗЛИК: УНИНГ САБАБЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ
13.1.
И
ШСИЗЛИК ТУШУНЧАСИ ВА
УНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ САБАБЛАРИ
Ижтимоий-меҳнат соҳасининг энг мураккаб муаммоларидан бири –
ишсизлик
дир.
Ишсизлик
– ижтимоий-иқтисодий воқеа ҳисрҳобланиб,
иқтисодий фаол, меҳнат қилишга лаёқатли ва меҳнат қилишни
хоҳлайдиган аҳоли муайян қисмининг товарлар ишлаб чиқариш ва
хизматлар кўрсатишда иш билан банд бўлмаслигидир.
Халқаро меҳнат ташкилоти қоидаларига мувофиқ, ишсиз – ҳисобот
даврида ишга эга бўлмаган, ишлашни хоҳлайдиган, иш қидирган шахс
ҳисобланади
1
.
Ўзбекистоннинг амалдаги қонунчилигига кўра, “Ишсизлар — ўн
олти ёшдан то пенсия билан таъминланиш ҳуқуқини олишгача бўлган
ёшдаги, ҳақ тўланадиган ишга ёки даромад келтирадиган машғулотга эга
бўлмаган, иш қидираётган ва иш таклиф этилса, унга киришишга тайёр
бўлган ёхуд касбга тайёрлашдан, қайта тайёрлашдан ўтишга ёки
малакасини оширишга тайёр бўлган меҳнатга лаёқатли шахслар (бундан
таълим муассасаларида таълим олаётганлар мустасно).
1
Халқаро меҳнат статистикачилари 13-конференциясининг қарори // http: //
www.ilo.org.
391
Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган, ишга жойлашишда
кўмак олиш учун маҳаллий меҳнат органларига мурожаат қилган ва улар
томонидан иш қидирувчи сифатида рўйхатга олинган шахслар ишсиз деб
эътироф этилади”
1
.
Иқтисодий назария классик мактаби вакилларининг (Д.Рикардо,
Ж.С.Милль, А.Маршалл ва бошқалар) фикрича, меҳнат бозоридаги
рақобат мажбурий ишсизликни истисно этади. Бозор томонидан
белгиланган иш ҳақига меҳнат қилишни хоҳлаган ҳар бир киши осонгина
иш топа олади.
Янги классик мактаб назариячилари (Ж.Перри, М.Фелдстайн, Р.Холл
ва бошқалар) меҳнат бозорида мувозанат, яъни иш кучига талаб ва унинг
таклифи тенг бўлса, ишсизлик бўлмайди деб ҳисоблайдилар.
Кейнсчилар (Ж.М.Кейнс, Р.Годон ва бошқалар) ишсизликнинг
асосий сабаби – “самарали талаб”нинг етарли эмаслигидадир деб
исботлайдилар. Ушбу “самарали талаб”нинг таркибий қисми, бир
томондан, шахсий истеъмол товарларига талаб бўлса, иккинчи томондан,
инвестиция товарларига (ишлаб чиқариш воситаларига) талабдир. “Иш
билан бандлик ҳажми, демак иш билан банд эмаслик ёки ишсизлик, – деб
ёзган эди Ж.Кейнс, – мутлақо равишда самарали талаб билан боғлиқдир”
2
.
У “самарали талаб”ни давлат харажатларини кўпайтириш, давлатнинг
бозор талабини (энг аввало, инвестициявий товарларни) кўпайтириш
ҳисобига ошириш зарурлигини кўрсатган.
Монетарчилар (М.Фридман, Ф.Кеген, Д.Майзельман, К.Бруннер,
А.Мольцер ва бошқалар) иш билан бандлик фақат кутилмаган инфляция
билан боғлиқ, чунки у ишсизликнинг табиий даражасини ўзгартиради,
деган тушунчага асосланадилар. М.Фридманнинг ишсизликнинг табиий
даражаси мавжудлиги тўғрисидаги хулосаси муҳим методологик
аҳамиятга эгадир. Бу даража меҳнат бозори шароитлари билан қатъий
чегаралаб қўйилган ва давлат сиёсати билан ўзгартирилиши мумкин эмас.
Агар ҳукумат иш билан бандликни унинг табиий даражасини талабни
кўпайтиришнинг анъанавий- бюджет ва кредит усуллари билан
оширмоқчи бўлса, бу чоралар қисқа муддат самара келтириб, фақат нарх-
наво кўтарилишига олиб келади
3
.
Институционал иқтисодиёт назариясида (Т.Веблен, Ж.Гэлбрейт,
Д.Коммонс ва бошқалар) меҳнат бозорига иқтисодиётнинг энг муҳим
сектори сифатида қаралади. Т.Веблен бозорнинг тарихий ривожланишини
таҳлил этар экан, индустриал жамият тараққий этиши билан рақобат
1
«Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни
(янги таҳрири) // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 52-
сон, 597-модда
2
Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. – М. 1978. –С.252.
3
Friedman M. Money and Economic Development/ M.Friedman// 1973. № 4. –р.70.
392
кураши маркази товарлар ва хизматлар баҳоси учун кураш соҳасидан
меҳнат баҳоси ва шароити учун курашиш соҳасига кўчишини аниқлади
1
.
Мазкур йўналиш тарафдорлари давлат меҳнат бозоридаги режали
сиёсатини бу ерда амал қиладиган институтлар орқали амалга ошириши
зарур деган фикрда бўлганлар. Ж.Гэлбрейт давлат иш билан бандлик
даражаси юқори бўлишидан манфаатдор, чунки бу ҳолат бюджетнинг
даромад қисмини кўпайтиради ва мамлакат бойлигининг ортишини
таъминлайди деб кўрсатган
2
.
Институционал мактаб вакиллари қарашларини таҳлил этиш асосида
уларнинг меҳнат бозорини тартибга солиш бўйича нуқтаи назарлари
тўғрисида қуйидаги хулосага келиш мумкин. Яъни, шахс эркин ҳамда касб
малакасини ошириш имкониятига эга бўладиган ижтимоий тартиб
ўрнатиш учун ижтимоий-иқтисодий сиёсат қуйидаги вазифалар ҳал
этилишини таъминлаши зарур:
•
одамларнинг қобилиятига мувофиқ танлаган касбга ўқиш учун тенг
имконият яратиш;
•
ходимларнинг меҳнат жараёнига қўшилиш, малака ошириш, хизмат
вазифаси бўйича кўтарилиш учун тенг имкониятлар яратиш;
•
меҳнатни рағбатлантириш ходим ва унинг оиласи муносиб турмуш
кечиришини таъминлайдиган даражада бўлиши;
•
ходимлар
билан
иш
берувчилар
ўртасидаги
меҳнат
муносабатларини тартибга солиш.
Юқорида баён этилганлардан ишсизлик меҳнат бозорида иш кучи
таклифининг унга талабидан ортиқлиги натижаси эканлиги англанади.
Лекин меҳнат бозори фақат муайян бир вақтда меҳнат ресурсларига талаб
ва унинг таклифи нисбатини акс эттиради, холос. Ана шу нисбатни ташкил
этадиган меҳнат ресурслари меҳнат бозори ташқарисида (моддий ва
номоддий ишлаб чиқариш, муомала соҳаларида) шаклланади. Бу ишсизлик
таркибида ҳам ўз ифодасини топади (13.1-расм).
Бозор иқтисодиёти шароитларида меҳнат бозорини тартибга солишда
ишсизликнинг иш ҳақи билан боғлиқлиги, айниқса, муҳим аҳамиятга
эгадир. Буни “Филлипс эгри чизиғи” орқали кузатиш мумкин. Янги
Зеландияда таваллуд топган, узоқ вақт давомида Англияда илмий
тадқиқотлар олиб борган Олбан Уильям Филлипс 1891 йилдан 1958
йилгача бўлган даврни қамраб олган маълумотлар асосида ана шу
боғлиқликни асослаб берган.
1
Веблен Т. Теория праздного класса. – М.: Прогресс, 1984. –С.56.
2
Д.Гэлбрайт. Экономическая теория и цели общества. -М.:Наука. 1979. –С.406.
393
Агар иш ҳақи ва нархларнинг ўзгариши суръатлари ўртасида бир хил
нисбат мавжуд деб ҳисобланадиган бўлса, Филлипснинг эгри чизиқ
моделига кўра икки: иқтисодий ўсишнинг энг юқори суръатлари иш билан
бандлик даражасининг юқори бўлиши, айни пайтда нархларнинг тез
қимматлашиши ёки нархларнинг барқарорлигида ишсизлик даражасининг
юқорилиги ҳолати кузатилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
