К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

“тортиш-туртиб чиқариш
назарияси”
асосчиси Е.Ли жавоб топишга ҳаракат қилди. Унинг фикрича, ҳар бир шахс 
меҳнат миграцияси тўғрисида қарор қабул қилиши қуйидагиларга боғлиқ 
бўлади: 
•
ўзи яшаб турган жойдаги омилларга; 
•
ишлашга боришни мўлжаллаган жойдаги омилларга; 
•
“оралиқ” омилларга (бориш масофаси, транспорт тармоқларининг 
ривожланганлиги, миграция сиёсати ва бошқалар)
1
. 
Тортиш-туртиб чиқариш назариясида жалб этувчи омиллар юқори 
билимли кишиларга кучлироқ таъсир этади. Улар ўз ҳудудида хам муайян 
ижтимоий мавқега эга бўлади, лекин бошқа минтақада бундан ҳам 
манфаатли иш жойини эгаллаш таклифини олишлари мумкин. Шунинг 
учун меҳнат ресурслари мобиллигининг фаоллиги юқори малакали 
мутахассисиларга хосдир. Улар кўпинча мавқелари ҳам, даромадлари ҳам 
юқори бўлиши учун мобиллироқ бўладилар. Паст малакали ходимлар учун 
эса салбий, туртиб чиқарувчи омиллар муҳимроқ аҳамиятга эгадир. 
М.Пиоренинг 
“қўш турли меҳнат бозори” назарияси
– меҳнат 
ресурслари мобиллигининг ўзига хос моделидир. 1979 йилда ишлаб 
чиқилган ушбу концепцияга кўра, меҳнат ресурсларини мобиллигини жалб 
этиш ривожланган давлатларнинг иқтисодий таркиби учун хосдир. Зеро, 
уларда меҳнатга талаб доим юқоридир. Меҳнат ресурслари мобиллигини 
туртиб чиқарадиган мамлакатларда иш ҳақи паст, ишсизлик даражаси эса 
юқори бўлади. М.Пиоре муҳожир меҳнат ресурсларига талабни ҳозирги 
давр индустриал жамиятининг туб хусусиятлари: таркибий инфляциия, 
мотивация муаммолари ва меҳнат ресурсларининг демография билан 
боғлиқ эканлигини асослаган. 
Ушбу назарияда иш ҳақи фақат меҳнатга талаб ва таклиф 
шартларинигина акс эттирибгина қолмасдан, меҳнат ресурсларининг 
мақоми ва ижтимоий хусусиятларини ҳам ифода этиши кўрсатилади. 
Одамларнинг иш ҳақи ходимнинг ижтимоий мақомини акс эттириши 
керак, деб ҳисоблайдилар. Агар иш берувчи малакасиз меҳнат 
ресурсларини жалб этишга интилаётган бўлса, у иш ҳақини шунчаки 
ошира олмайди. Чунки, бу ходимнинг ижтимоий мақоми билан унинг 
меҳнати баҳоланиши ўртасидаги муайян алоқадорликни бузади.
Агар малакасиз ходимлар иш хақи ортадиган бўлса, бу бошқа 
даражалардаги ходимлар иш ҳақини оширишга ҳам босим ўтказади. Яъни 
1
Lee E. S. A Theory of Migration // Demography. 1966. No. 3. Pp. 47–57. 

---

324 
ходимларнинг ижтимоий ҳолатларига мувофиқ, иш ҳақи барча даражаларда 
оширилиши керак. Бу муаммо таркибий инфляция сифатида маълумдир. 
Меҳнат ресурслари тақчил бўлган пайтда махаллий ходимларни иш ҳақини 
ошириш орқали уларни жалб этиш иш берувчига қимматга тушади ва 
манфаатли эмас. Бу уни паст иш ҳақи ҳисобига ишлашга тайёр бўлган бошқа 
ҳудудлардаги меҳнат ресурсларини жалб этишга мажбур қилади. 
Меҳнат бозорининг қўш турлилиги меҳнат билан капитал ўртасидаги 
қўш турлиликка хос бўлган саноати ривожланган давлатлар хусусиятини 
ифода этади. Маълумки, капитал ишлаб чиқаришнинг миқдори аниқ 
бўлган омилидир. Меҳнат эса ишлаб чиқаришнинг ўзгарувчан омилидир. 
Меҳнатга талаб пасайганда, ходимлар ишдан бўшатилади. Бу ходимлар 
ўртасида фарқлашга олиб борадиган дуализмни ҳосил этади. 
Малакали ходимлар капитал сиғими юқори бўлган секторда энг яхши 
асбоб-ускуналарни ишлатган ҳолда меҳнат қиладилар. Иш берувчи уларга 
таълим бериш ва малакасини ошириш учун инвестиция киритишга 
мажбур. Бундай ходимларнинг иши мураккаб ва катта билим ҳамда 
тажрибани талаб этади. Ана шу ходимларга ҳаражатлар юқори бўлганлиги 
учун иш берувчи уларни сақлаб қолишга ҳаракат қилади. 
Қўш турли меҳнат бозори назариясининг оқибатлари бошқа ана 
шундай микроиқтисодий моделлар оқибатларидан қуйидагилар билан 
фарқланади: 
•
меҳнат 
ресурсларининг 
ҳалқаро 
мобиллиги 
ривожланган 
мамлакатлар иш берувчиларининг талабларига асосланади; 
•
меҳнат ресурсларига талаб иқтисодиётнинг таркибий эҳтиёжлари 
ҳисобига шаклланиши туфайли иш ҳақининг даражаси меҳнат 
муҳожирлари учун асосий шарт ҳисобланмайди, шунинг учун иш 
берувчилар ходимларни иш ҳақини оширмасдан ёллай олади;
•
жалб этувчи мамлакатларда иш ҳақиининг паст даражаси меҳнат 
муҳожирлари сони камайиши туфайли ортмайди; 
•
жалб этувчи мамлакатларда меҳнат муҳожирлари сони кўпайиши 
натижасида иш ҳақининг паст даражаси янада камайиши мумкин; 
•
ҳукуматнинг меҳнат ресурсларининг халқаро мобиллигига таъсир 
имконияти чекланган, меҳнат муҳожирлари меҳнатига талабга фақат 
иқтисодиётдаги жиддий ўзгаришлар таъсир кўрсата олади
1
. 
Яна бир – И.Валлерстайннинг