К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

 
3.9-расм. Меҳнат бозорининг классик модели 
Меҳнат бозорининг классик модели
Иқтисодий назария: 
иш билан тўла бандлик бозор 
иқтисодиёти нормаси ҳисобланади, энг яхши иқтисодий 
сиёсат – давлатнинг иқтисодиётга аралашмаслигидир 
-таклиф ўзига ўзи талаб 
туғдириши сабабли умумий 
ишлаб чиқаришнинг имконияти 
йўқ 
-иш билан тўла бандликда 
ишлаб чиқарилган 
маҳсулотни харид қилиш 
учун харажатлар даражаси 
етарли бўлмаслиги 
имкониятини инкор этиш 
-меҳнат бозоридаги рақобат 
мажбурий ишсизликни 
истисно этади, бозор 
томонидан белгиланадиган 
иш ҳақи ставкасида ишлашга 
рози бўлган ҳар бир киши 
ишни осон топа олади 
-иқтисодиётга давлат 
томонидан ёрдам 
кўрсатилиши ортиқча, ҳатто 
зарарлидир 
-агар умумий ҳаражатлар даражаси 
етарли бўлмаса ҳам тартибга 
солишнинг нарх ва иш ҳақи каби 
механизмлари ишга тушиб, 
натижада умумий даромад 
камайиши ишлаб чиқариш ҳажми, 
иш билан бандлик ва реал 
даромадлар камайишига олиб 
келмайди 
-бозорни тартибга солишниг фоиз 
ставкаси ўзгариши ҳамда нарх-
наво ва иш ҳақи нисбати 
эгилувчанлиги каби механизмлар 
иқтисодиётда тўла бандликни 
таъминлашга қодир ва тўла 
бандликни муқаррар қилади 

---

130 
Аслини олганда Буюк Британияда ҳам давлатнинг иқтисодиётга 
аралашувини фритредчиларнинг ўзлари томонидан мулкни муҳофаза 
қилиш, 
шартнома 
қоидаларига 
риоя 
этилишини 
таъминлаш, 
фирибгарликка қарши курашиш тарзида талаб қилардилар. Айни вақтда, 
ўша пайтда қабул қилинган саноат корхоналари, касаба уюшмалар 
тўғрисидаги ва бошқа қонунлар иқтисодиётни тартибга солиш 
мақсадларига йўналтирилган эди. Бошқа давлатларда, айниқса, Германия 
ва АҚШда амалий доиралар ҳеч қачон давлатнинг иқтисодиётга тариф 
йўли билан тартибга солиш номини олган аралашувига қаршилик 
кўрсатмаганлар. 
ХХ асрда Д. Рикардо ва Д.С. Милльнинг “эркин савдо” модели икки 
швед иқтисодчилари – Э.Хекшер ва Б.Олин томонидан такомиллашти-
рилди. Агар классик моделда фақат ўзгарувчан омил – иш кучининг 
қиймати ва тўла ихтисослашиш бўлса, янги, иккинчи моделда ушбу 
мезонлар қатори ишлаб чиқариш омиллари (ер, меҳнат ва капитал) билан 
таъминланишдаги тафовутлар ҳам ҳисобга олиниши назарда тутилади. 
Иш билан бандлик ва меҳнат бозори хусусида классик мактаб 
вакиллари, жумладан, Т.Мальтус ишсизлик демографик сабабларни 
келтириб чиқаради, бунинг натижасида аҳоли сонининг ўсиш суръатлари 
ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатларидан юқори бўлади, деб ҳисоблаган
1
.
Д.Рикардо эса иш ҳақини тартибга солувчи қонунларни тадқиқ этиб, 
иш ҳақи даражаси меҳнат таклифига боғлиқлиги тўғрисидаги қоидани 
асослаган
2
. У иш кучининг таклифи иш берувчилар томонидан унга 
талабга кўп жиҳатдан боғлиқлигини тасдиқлайди, чунки янги иш ўринлари 
яратиш секинлик билан содир бўлади. Демак, меҳнат бозоридаги рақобат, 
ҳозирги пайтдаги каби, асосан, ходимлар ўртасида рўй берган. 
Меҳнат бозорини тартибга солиш жараёнларини асослаш учун 
А.Пигу томонидан илгари сурилган қоидалар муҳим методологик 
аҳамиятга эгадир. Унинг фикрига кўра, меҳнат бозорида мукаммал 
бўлмаган рақобат амал қилади, бу эса меҳнат баҳосининг ошишига олиб 
келади. Шунинг учун иш берувчига маҳсулот ишлаб чиқариш қийматини 
оширишга қодир бўлган малакали мутахассисга юқори иш ҳақи тўлаш 
фойдалироқдир. Иш берувчи юқори самарали меҳнат ҳисобига персонални 
қисқартириш имкониятига эга бўлади. А.Пигунинг пул шаклидаги иш 
ҳақини ялпи қисқартириш иш билан бандликни рағбатлантириши мумкин 
деган нуқтаи назари диққатга сазовордир
3
. 
1
Мальтус Т. Опыт о законе народонаселения / Т. Мальтус: в 2т. –М.: Экономика. –Т. 
2: Антология экономической мысли.1993. – С. 5-13-6. 
2
Рикардо Д. Сочинения. – М.:1961. – С. 25-30. 
3
Пигу А. Экономическая теория благосостояния. – М.: Прогресс –Т.2. 1985. – С. 240. 

---

131