K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Surkov moylari deganda, qaynash harorati 350°C dan yuqori 
bo‘lgan uglevodorodlardan iborat neft fraksiyasi tushuniladi. Moy-
lar benzin va dizel yonilg‘isiga nisbatan yuqori qovushoqlikka 
ega bo‘lgan suyuqlik bo‘lib, sariqdan qoragacha rangda bo‘ladi. 
Yonilg‘ilar singari suvdan yengil (20°C haroratdagi zichligi 870–
950 kg/m
3
) bo‘lib, suvda erimaydi. 
Ishlatiladigan moylash materiallarining sifati va mos kelishi 
avtomobilning uzoq vaqt ishonchli ishlashini ta’minlovchi omil-
lardan biridir. To‘g‘ri tanlangan yaxshi sifatli surkov moyi agre-
gatlarning eng noqulay sharoitlarda ham uzoq muddat ishlashini 
ta’minlaydi. 
Moylash materiallari suyuq (moylar) va mazsimon (plastik 
moylar) turlarga bo‘linadi. 
Olinish usuliga ko‘ra moylar quyidagi turlarga bo‘linadi:
107
– mineral moylar – tabiiy holdagi mineral uglevodorodlarni ara-
lashtirish yoki qayta ishlash yo‘li bilan olinadigan moylar. Mineral 
moylarning asosiy qismi (90 foizdan ortig‘i) neftni qayta ishlash 
yo‘li bilan olinadi;
– neft moylari – neft xomashyolaridan olingan tozalangan moy. 
Neft moylari olinish usuliga ko‘ra distillatli, qoldiq va aralash 
bo‘lishi mumkin;
– sintetik moylar – sintezlash natijasida olingan moylar. Ishlab 
chiqarish qimmatligi tufayli ular keng ko‘lamda ishlatilmaydi, eng 
muhim ishqalanish uzellaridagina ishlatiladi;
– o‘simlik moylari – o‘simliklar urug‘ini qayta ishlash yo‘li 
bilan olinadigan moylar. Texnikada kanakunjit, xantal va boshqa 
o‘simlik moylari ishlatiladi;
– hayvonot moylari – hayvonot mahsulotlaridan olinadigan moylar.  
O‘simlik va hayvonot mahsulotlaridan olinadigan organik moylar-
ning moylash xususiyati yuqori bo‘lsa-da, ammo issiqlik ta’siriga 
chidamliligi past. Shuning uchun ular neft moylariga qo‘shib ish-
latiladi. 
Organik moylar yuqori sifatli plastik moylar tayyorlashda ish-
latiladi. 
Plastik moylar mineral yoki organik moylarni quyultirish yo‘li 
bilan olinadigan murakkab tarkibli mahsulotdir. Ulardan juda keng 
foydalaniladi. Organik va mineral moylarning asosiy kamchiligi 
ularni ishlatish mumkin bo‘lgan harorat chegaralari oralig‘ining 
kichikligidir. Harorat –20°C dan past bo‘lganida ko‘p moylar qo-
tib qoladi, 150–200°C haroratlarda ishlatilganida esa tez bug‘lana 
boshlaydi va oksidlanadi. Bu moylar yaramaydigan hollarda sinte-
tik moylardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Davlat standarti talablariga binoan, neft moylari ishlatilish so-
hasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– motor moylari (benzinli, dezelli va gaz turbinali dvi   ga  tellar 
uchun);
– transmission moylar (gidrouzatmalar, gidrodinamik va gidro-
hajmiy uzatmalar uchun);

---

108
– maxsus (turbina, kompressor va boshqa moylar);
– turli maqsadlarda ishlatiladigan moylar. 
Avtomobil agregatlarini moylashda, asosan, motor va transmis-
sion moylardan foydalaniladi. 
Barcha turdagi moylar bir qator vazifalarni bajarishi lozim, ular-
dan eng asosiylari quyidagilardir: detallarning yeyilishini kamayti-
rish; ishqalanishni yengishga sarflanadigan energiyani kamaytirish; 
detallar orasidagi tirqishlarni zichlash (masalan, dvigatel silin-
dri gilzasi va porshen orasidagi tirqishni); qizigan detallarni moy 
tizimi bo‘yicha moy aylanishi hisobiga qisman bo‘lsa-da sovitish; 
ishqalanuvchi yuzalarda hosil bo‘lgan yemirilish mahsulotlarini 
filtrlovchi qurilmagacha surib kelish; metall sirtlarni korroziyadan 
himoya qilish. 
Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalarni yoki ularning bir qismi ning 
yetarli darajada uzoq muddat davomida ta’minlanishiga erishish 
uchun moylar bir qator ekspluatatsion talablarga javob berishi 
lozim. Bu talablar ichida eng asosiylari quyidagilardir: moyning 
qotish harorati imkon qadar past bo‘lishi va ishqalanuvchi de-
tallarning ishonch li ishlashini ta’minlovchi qovushoqlikka ega 
bo‘lishi; ishqalanuvchi detallarning yoyilishini sekinlatish uchun 
yaxshi  moylash  xossasiga  ega  bo‘lishi;  fizikaviy  va  kimyoviy 
turg‘unligi yetarli darajada bo‘lishi; metallarni korrozion yemi-
rilishdan saqlashi, shuningdek, tarkibida mexanik aralashmalar va 
suv bo‘lmasligi lozim. 
Bundan tashqari, moyning qimmatbaholigi va o‘t olish xavfini 
ham hisobga olish lozim. 
Moy sifatiga qo‘yiladigan ekspluatatsion talablar bir yoki bir 
necha ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi va bu ko‘rsatkichlarning 
qiy mati turli maqsadlarda ishlatiladigan moylar uchun Davlat stan-
darti asosida me’yorlashtirilgan. Quyida moylarning asosiy sifat 
ko‘rsatkichlarining mohiyatini va bu ko‘rsatkichlarning avtomobil 
dvigatellari va boshqa agregatlarning ishonchli va uzoq muddat 
ishlashiga ta’sirini ko‘rib chiqamiz. 
109
5. 1. 3. Moyning qotish harorati va uni pasaytirish usullari
Moylash materiallari ma’lum bir haroratda o‘zining oquvchanlik 
xususiyatini yo‘qotadi. Moyning oquvchanlik xususiyatini yo‘qo-
tishi sovuq ta’sirida moy tarkibidagi uglevodorod kristallarining 
ajralishi oqibatida kristall karkas hosil bo‘lishi yoki sovuq ta’sirida 
moy qovushoqligining katta qiymatga ega bo‘lishi natijasida amal-
ga oshadi. Neftdan olinadigan ko‘pchilik moylar o‘z oquvchanligi-
ni bir paytda yuqoridagi sabablar tufayli yo‘qotadi. Barcha holatlar-
da moy oquvchanligining yo‘qolish harorati dizel yonilg‘ilaridagi 
kabi aniqlanadi va moyning qotish harorati deyiladi. 
Tarkibidan qattiq fazalar ajralib chiqqan va oquvchanlik xususi-
yati yo‘qolgan moylardan foydalanishga ruxsat etilmaydi. Shuning 
uchun har qanday moyga qotish haroratining yuqori qiymati cheg-
arasi bo‘yicha talablar qo‘yiladi. 
Moylash materiallarini ishlab chiqarishda olinadigan mahsulot-
ning qotish haroratini pasaytirishga yo‘naltirilgan bir qator cho-
ra-tadbirlar amalga oshiriladi. Bu tadbirlardan biri moy suyuqlanish 
harorati nisbatan yuqori bo‘lgan uglevodorodlardan parafinsizlan-
tirish yo‘li bilan tozalanadi va tozalangan moy tarkibiga depressor 
qo‘shilmalar (depressorlar) qo‘shilib, moyning qotish harorati se-
zilarli darajada pasaytiriladi. 
Qotish haroratining ekspluatatsion qiymati haqida aniq tasav-
vurga ega bo‘lish lozim. Unga ko‘ra, moylarni saqlashda bajariladi-
gan ishlar, moylash tizimini moyni qizdirmasdan moy bilan to‘ldi-
rish imkoniyatlarini baholash mumkin. 
5. 1. 4. Moylarning qovushoqlik xossalari