K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

oshirish uslublari
Qish mavsumlarida ishlatiladigan dizel yonilg‘ilari bug‘lanuv-
chanlik va qovushoqlik xususiyatlari bo‘yicha amaldagi me’yorlar-
ni qoniqtirishi bilan birga, odatda, kichik (40 atrofida) setan soniga 
ega bo‘ladi. Bunga ko‘ra, yonilg‘ining o‘z-o‘zidan alangalanishini 
yaxshilashning maxsus uslublarini qo‘llash zarurati paydo bo‘la-
di. Setan sonini oshirish ikki usulda amalga oshiriladi: yonilg‘iga 
kimyoviy tarkiblar ta’siri va maxsus qo‘shilmalar qo‘shish yo‘li 
bilan. 
Setan sonini, yonilg‘iga tarkibida kislorod atomlari bo‘lgan 
maxsus qo‘shilmalar qo‘shib, sezilarli darajada oshirish mumkin. 
Bunday qo‘shilmalar sifatida organik peroksidlar, azot kislotasi-
ning murakkab efirlari (etilnitrat, izoprapilnitrat) va boshqalardan 
foydalaniladi. Bu qo‘shilmalar silindrga yonilg‘i bilan birgalikda 
purkalib, ular kuchli oksidlovchi sifatida alangalanish oldi reaksi-
yalarini paydo bo‘lishi va rivojlanishini tezlashtiradi, buning nati-
jasida butun alangalanish oldi jarayoni tezlashadi. 
Natijada alangalanishning kechikish davri sezilarli darajada ka-
mayadi, bu, o‘z navbatida, setan soni kichik bo‘lgan yonilg‘ining 
tashqi ko‘rinishidan setan soni yuqori bo‘lgan yonilg‘i ko‘rinishiga 
mos kelishini ko‘rsatadi. 
Maxsus qo‘shilmalarni qo‘shish natijasida yonilg‘ining setan 
soni sezilarli darajada ortadi, masalan, hajm birligida bir foiz izo-
propilnitrat qo‘shilganida setan soni 8–12 birlikka ortadi. 
Yonilg‘ining o‘z-o‘zidan alangalanishini yaxshilashga qaratil-
gan ekspluatatsion tadbirlardan biri qish mavsumida oson alan-
galanadigan yurgazib yuborish suyuqliklaridan foydalanishdir. Bu 
67
suyuqlikning asosiy tashkil etuvchisi oson bug‘lanadigan va yaxshi 
alangalanadigan etilli efir (C
2
H
5
)
2
O dan iborat. 
Atrof muhit harorati past bo‘lganida yonuvchi aralashmaning 
sekin o‘t olishi sababli dvigatellarni yurgazib yuborish qiyinlashadi. 
Dizelli dvigatellar uchun oson alangalanadigan «Холод D–40», 
karburatorli dvigatellar uchun «Арктика» nomli yurgazib yuborish 
suyuqligi ishlab chiqariladi. 
Dizellarni  yurgazib  yuborish  suyuqliklariga  gazdan  olingan 
benzin (qaynash harorati 30–100°C bo‘lgan fraksiyalar) va izopro-
pilnitrat qo‘shilganida yonilg‘ining o‘z-o‘zidan alangalanishi va 
asosiy yonilg‘ining yonishi tezlashadi, yurgazib yuborish davrida 
dizel yumshoqroq ishlaydi. Karburatorli dvigatellarning yurgazib 
yuborish suyuqligi «Арктика»gа ozgina miqdorda izopropilnitrat 
qo‘shilsa, efir va gazdan olingan benzinning uchqundan alangala-
nishga tayyorlanishi tezlashadi, gazdan olingan benzin esa asosiy 
yonilg‘ida ishlashga ravon o‘tishni ta’minlaydi. Yurgazib yubo-
rish davrida yeyilishni kamaytirish uchun yonilg‘iga turbina moyi 
(8–12 foiz miqdorida) qo‘shiladi. Elektrodlarni moy bosganida o‘t 
oldirish svechalarining ishlash darajasi yomonlashadi, buning ol-
dini olish maqsadida «Арктика» suyuqligiga kam miqdorda moy 
qo‘shiladi. 
3. 5. Dizel yonilg‘isining xiralashish va qotish harorati
Havo haroratining pasayishi natijasida dvigatel ta’minlash 
tizimining bak-yuqori bosimli nasos uchastkasida yonilg‘i uzatish 
jarayoni buzilishi mumkin. Yonilg‘i uzatish tartibining buzilishi 
va hatto butunlay to‘xtab qolishi yuqori haroratlarda eriydigan ug-
levodorodlarning, birinchi navbatda, normal parafinlarning kristal-
lanishi tufayli vujudga keladi. Qattiq kristall fazalarning miqdori 
ortadi. Parafin kristallari kattalashadi va kristall karkas hosil qiladi, 
natijada yonilg‘i harakatlanish xususiyatini yo‘qotadi. 

---

68
Kristallanuvchi uglevodorodlar karkaslarining hosil bo‘lishi 
natijasida neft mahsulotlarining harakatlanuvchanlik xususiyatini 
yo‘qotishi  qotish  deyiladi. 
Qotish holati vujudga kelmagan taqdirda ham, yonilg‘i tarkibida-
gi  mavjud  mayda  kristallarning  yonilg‘i  filtrlariga  o‘tirib  qolishi 
natijasida dvigatelga yonilg‘i yetkazib berilishi to‘xtab qoladi. Shu 
sababli dizel yonilg‘ilari bo‘yicha standartlarda yonilg‘i tarkibidagi 
uglevodorodlarning kristallana boshlanishini (xiralashish harorati) 
va yonilg‘i harakatlanuvchanligining yo‘qolishini (qotish harorati) 
tavsiflovchi ko‘rsatkichlar kiritilgan.