K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Yelimlarning tavsifi va ishlatiladigan sohasi
Markasi
Asosi
Biriktiriladigan 
materiallar
Yo‘l 
qo‘yilgan 
eng yuqori 
harorat, °C
Birikmalar tavsifi
БФ–2
БФ–4
БФ–6
БФР–2
Fenolo-
formalde-
gid smola
Metallar, qotish-
malar,  ke  ramika, 
plastmassalar, or-
ga  nik  shisha,  yo-
g‘och,  gaz  lama lar, 
teri, rezinalar
80
60
200
Suv, neft mahsu-
lotlari ta’siriga chi-
damli, elektr izolat-
siyalash xossalari 
yaxshi
BC–10T
BC–350
Fenolo-
formalde-
gid smola
Qotishmalar, po‘-
latlar, alu miniy ni-
kel, rux, keramika, 
tekstolit
200
300
(qisqa mud-
datga 
(350°C
gacha)
Suv, neft mahsu-
lotlari ta’siriga chi-
damli, elektr izolat-
siyalash xossalari 
yaxshi
Siakrin
Poliefir­
akrilat
Istalgan material-
lar
150
Suv va atmosfera 
ta’siriga chidamliligi 
yomon

---

302
12. 1- jadvalning davomi
BK–3
BK–
32200 
BK–13M 
Ф Р А М –
3 0
Fenol­
kauchuk
Metallar, plast-
m a s s a
250–300
Suv, neft mahsulot-
lari va erituvchilar 
ta’siriga chidamli
РУ–2
BK–5
BK–11
Poliuretan
smola
Metallar, plast-
massa, keramika
200
Suv va neft mahsu-
lotlari
ta’siriga chidamli
K–17
M–1
M–70
Karbamid 
smola
Yog‘och
80–100
Suvga chidamliligi 
past
BK–15M
KT–30
BKT–2
K–30061
(sovuqla-
yin qota-
di)
Kremniy-
organik 
birikmalar
Metall, keramika. 
plastmassalar, re-
zina
250–400
Suv va neft mahsu-
lotlari ta’siriga chi-
damli
Б В–1
КЛИ–1
Л–4
K–153
BK–9
(sovuqla-
yin qota-
di)
Epoksid 
smola
Istalgan material-
lar
100–125
Mexanik mustahka-
mligi yuqori, neft 
mahsulotlari, erituv-
chilar ta’siriga chi-
damli, elektr izolat-
siyalash xossalari 
yaxshi
BK–32M
Epoksid
П, ПР
(qaynoq
holda
qotadi)
Epoksid 
smola
Istalgan material-
lar
150
Yog‘och buyumlarni biriktirish uchun yelimlar. Yog‘och 
buyumlarni biriktirish uchun karbamid yelimlaridan foydalaniladi. 
Biriktirish qotirgichlaridan foydalanilgan holda xona haroratida 
(16–24 soat) yoki bir oz qizdirib bajariladi. Biriktiriladigan detal-
303
lar bir­biriga 0,05–0,5 MPа (0,5–5,0 kgk/sm
2
) bosim bilan siqilishi 
kerak. Kirishishni kamaytirish uchun to‘ldirgichlar qo‘shiladi. 
Yuqori haroratlarda ishlatiladigan yelimlar. Yuqori harorat-
larda ham ishlay oladigan birikmalar hosil qilish uchun kremniyor-
ganik birikmalar asosida tayyorlangan yelimlardan foydalaniladi. 
Ular ichida issiq holda ham, sovuqlayin ham qotadigan yelimlar 
bor (sovuqlayin qotadigan yelimlarning issiqqa chidamliligi past) 
BK–8, BK–15 yelimlari bilan hosil qilingan birikmalarni qisqa 
muddat 1000–1200C gacha qizdirish mumkin. So‘nggi yillarda 
epoksid yelimlar va pastalar keng tarqaldi. Ular yordamida istalgan 
materiallarni o‘zaro va boshqa materialga mustahkam biriktiriladi. 
Ular bilan sovuqlayin ham, issiq holda ham biriktirish mumkin. 
Kauchuk asosidagi yelimlar. Rezinalarni o‘zaro (masalan, 
avtomobil kameralarini ta’mirlashda), shuningdek, rezinani shisha, 
metall va boshqa materiallarga biriktirishda sovuqlayin qotadigan 
rezina yelimlaridan (BKP–15, 16, 17, КЛМ–1,4508 va boshqalar) 
foydalaniladi. Ular tabiiy yoki sintetik kauchuklarni organik erituv-
chilarda,  ko‘pincha  «Галоша»  benzinida  (benzinning  80–120°C 
haroratlar oralig‘ida qaynab bug‘lanadigan tor fraksiyasi) eritib 
tayyorlanadi. Xona haroratida yelimlab biriktirish uchun 24 soat 
kifoya. Lekin sovuqlayin yopishtirilgan birikmaning mustah-
kamligi, issiqqa chidamliligi past (60–80°C) bo‘ladi (BKP–16, 17 
yelimlarniki 150°C). Qaynoq holda vulkanizatsiyalash jarayoni 
140– 150°C haroratda bajariladi. Bunda olinadigan birikmalar ning 
mustahkamligi ko‘pincha asosiy materialnikidan qolishmaydi. 
Vulkanizatsiyalanmaydigan kauchukdan tayyorlangan buyumlar-
ni po‘lat, aluminiy, jezga mustahkam yopishtirish uchun qaynoq 
leykonat yelimidan foydalaniladi. Birikma 150°C gacha haroratda 
ishlay oladi. Tayyor yelimni 1,5 yil saqlash mumkin. Bu yelim elas-
tik, neft mahsulotlari ta’siriga chidamli birikma hosil qiladi. 
O‘z­o‘zidan  vulkanizatsiyalanadigan  88H  va  88НП  yelimlari-
dan amalda foydalanish qulay (yelim tarkibida vulkanizatsiyalani-
shni tezlatgich va faollashtirgich bo‘lgani sababli u xona haroratida 
bir sutka davomida vulkanizatsiyalanadi) olingan birikma ancha 

---

304
mustahkam chiqadi. Agar biriktirish yelimini 50°C gacha qizdirib 
bajarilsa, birikmaning mexanik mustahkamligi yana-da ortadi. Neft 
mahsulotlari ta’siriga chidamaliligining pastligi bu yelimlarning 
kamchiligidir. Agar kremniyorganik kauchukdan olingan issiqqa 
chidamli rezinalarni metallarga biriktirish lozim bo‘lsa, KT–25. 
KT–30 va boshqa yelimlarni ishlatish mumkin. Bu yelimlar krem-
niyorganik smolalar asosida tayyorlanadi, 200°C haroratgacha bar-
dosh beradi. 
Yelimlab biriktirish jarayoni sirtlarni ma’lum darajada tayyor-
lashni talab qiladi. Mustahkam birikma olish uchun sirtlar bir xil 
g‘adir-budurlikka ega bo‘lishi kerak. Buning uchun aluminiy, 
qalay, keramika, chinni, rezina kartonga jilvir qog‘oz bilan, qora 
metallar, qattiq qotishmalar, ba’zi plastmassalarga pitra bilan ishiov 
beriladi. Yog‘och buyumlar egov bilan tozalanadi. Ba’zi metall va 
qotishmalar (aluminiy, magniy, mis, xromlangan buyumlar) uchun 
sirtlarni kislota yoki ishqorli vannalarda xurushlashga va boshqa 
operatsiyalarni bajarishga to‘g‘ri keladi. Polietilen va ba’zi boshqa 
plastmassalardan tayyorlangan buyumlarga sulfat kislota eritmasi 
bilan ishiov beriladi. Yopishtirishdan oldin detallar benzin, aseton, 
yuvish vositalari bilan yog‘sizlantiriladi. Yelimlab biriktirilgan de-
tallar ta’mirlanayotganda ulardagi eski yelimni qirib tashlash zarur. 
Bo‘yalgan sirtlar yuvish vositalari bilan yuviladi va jilvir qog‘oz 
bilan ishqalanadi (kuch tushmaydigan konst-ruksiyalarning sirtlari) 
yoki bo‘yoq qatlami butunlay qirib tashlanadi. Tayyorlangan sirt-
ga yelim, odatda, cho‘tka bilan kamdan kam hollarda pulveriza-
tor yoki shpatel bilan yelim pastalari surtiladi. Bu jarayonni me-
xanizatsiyalashtirish uchun ko‘pincha yelim surtadigan jihozlardan 
foydalaniladi. 
Odatda, biriktiriladigan sirtlar va yelim pardasining issiqdan 
chiziqli  kengayish  koeffitsiyenti  turlicha  bo‘ladi.  Shu  sababli 
yelimni sirtga mumkin qadar yupqa qilib surtish zarur. Faqat shun-
dagina birikma mustahkam chiqadi. Yelim pardasining qalinligi 
0,25 mm dan oshmasligi kerak. 
305
Yopishqoq lentalardan foydalanish sohasi ancha kengayadi: ular 
izolatsiyalarni ta’mirlashda, metallarni korroziyalanishdan saqlash 
da, sirtlarni bo‘yash yoki galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlati-
ladi. Bundan tashqari, ular buyumlarni markalashda, o‘rashda ham 
ishlatiladi. Lentalar qog‘oz, sellofan, polietilen. lavsan, polivinil-
xloriddan tayyorlanadi va ullarga yelim surtiladi. Ularning afzalli-
gi shundaki, deyarli barcha sirtlarga yaxshi yopishadi, yopishtirish 
uchun maxsus uskuna talab qilmaydi. Tayyor holda chiqariladi. 
12. 2. Qoplama materiallar
Turli qoplartia materiallar haydovchilarning ish sharoitini yax-
shilash uchun yengil avtomobillar, avtobuslar salonlarini, yuk avto-
mashinalari kabinalarini issiqlik va tovushdan izolatsiyalashda ish-
latiladi. Qoplama materiallar yetarli darajada mustahkam bo‘lishi, 
foydalanish jarayonida tez yemirilmasligi va o‘z tashqi ko‘rinishi-
ni uzoq muddat saqlab turishi, neft mahsulotlari ta’sirida o‘z xu-
susiyatlarini va tashqi ko‘rinishini o‘zgartirmasligi, iflosliklardan 
(chang, yog‘ va moy qoldiqlari) oson tozalanishi, ko‘rkam bo‘lishi 
bilan birga kamyob va qimmatbaho bo‘lmasligi lozim. Qatlama 
movut, tukli duxoba, reps, parusina kabi tabiiy gazlamalar ko‘p 
ishlatiladigan materiallar hisoblanadi. Hozir qoplama materiallar 
ichida tabiiy materiallarga nisbatan qator afzalliklarga ega bo‘lgan 
neylon kapron, lavsan kabi sintetik materiallar asosiy o‘rinni egal-
laydi. Ularning assortimenti muntazam ko‘payib bormoqda. Bun-
dan tashqari, sintetik smolalar shimdirilgan turli polotnolar ham 
ishlatiladi. Salonlar va kreslolarni qoplash uchun sun’iy teri, plyon-
ka materiallar ishlatiladi. Trikotaj yoki gazlama asosida tayyorlan-
gan sun’iy terilar nitro teri, vinilli teri, elastik teri (neft mahsulotlari 
ta’siriga chidamli) deb ataladi. Plyonka materiallar rasm tushirilgan 
xira tekis sirtga ega bo‘lgan plyonkalardir. 
Yuk avtomobillari va avtobuslarning o‘rindiqlari va suyanchiqla-
rini qoplashda dermantin (bir tomoni nitroemal ko‘rinishidagi 
qoplama bilan qoplangan), tekstovinit (bir tomoni tekstovinit plas-

---

306
tikati bilan qoplangan) va avtobim (bir tomoni xlorlangan plastikat 
bilan qoplangan)lardan keng foydalaniladi. Yengil avtomobillarga 
bezak berishda 600/60, 750/30–20E va 450/30–40 (polivinilxlorid 
qoplamli silliq yoki momiq gazlama) turdagi sun’iy terilardan keng 
foydalaniladi.