K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Naften uglevodorodlar (C
n
H
2n
) 
siklik tuzilishga ega bo‘lib, 
ularning molekulalari tarkibiga bir-biri bilan o‘zaro oddiy valent 
bog‘lanishdagi uglerod atomlarining yopiq halqasi kiradi. 
Yonilg‘ining yengil fraksiyasi tarkibiga monosiklik naften 
uglevodorodlar kiradi. Ularning molekulalari bitta halqadan iborat 

---

12
bo‘lib, besh yoki olti uglerod atomiga ega. Monosiklanlarning 
umumiy empirik formulasi C
n
H
2n
ko‘rinishida bo‘ladi. Monosiklan-
larga siklopentan C
5
H
10
va siklopentan C
6
H
12
, kabi uglevodorodlar 
kiradi. 
Naftenlar parafinlar kabi nisbatan past haroratlarda oksidlanish 
reaksiyasiga kirishmaydi. Yuqori haroratlarda (400°C va undan 
yuqori) siklanlarning oksidlanishga qarshi turg‘unligi 
n
­parafinlar
-
ga nisbatan yuqori va 
i
­parafinlarga yaqin bo‘ladi. 
Past haroratda qaynaydigan naftenli uglevodorodlar neft mahsu-
lotlarining qotish haroratini pasaytiradi. Shuning uchun ular qishki 
yonilg‘i va moylash materiallarining qimmatli tarkibiy qismi hi-
soblanadi. Naftenli uglevodorodlarning yuqori haroratlarda ham 
oksidlanishga chidamliligi tufayli benzinlarning detonatsiyaga qar-
shi xususiyatlari yaxshi bo‘ladi. 
Naften uglevodorodlarning miqdori neftlarda 20–30 foiz, moy 
fraksiyalarida esa 70 foizgacha bo‘ladi. 
Aromatik uglevodorodlar (C
n
H
2n – 6
;
 
С
n
N
2n – 12
) olti bo‘lak-
li siklik (benzolli) yadrodan tarkib topgan. Neft mahsulotlarining 
yengil fraksiyalarida 
monosiklik 
aromatik uglevodorodlar va og‘ir 
fraksiyalarda 
polisiklik 
uglevodorodlar bo‘ladi. 
Bir xil molekular massadagi aromatik uglevodorodlarning al-
kanlar va siklonlarga nisbatan qovushoqligi, zichligi va qaynash 
harorati biroz yuqoridir. Harorat pasayishi bilan aromatik ug-
levodorodlarning qovushoqligi keskin oshadi, bu esa moylash ma-
teriallarining xususiyatlariga teskari ta’sir ko‘rsatadi. 
Aromatik uglevodorodlarning oksidlanish xususiyati ancha 
pastligi tufayli ular benzin yonilg‘isining detonatsiyaga turg‘un-
ligini oshiradi. Aromatik uglevodorodlar dizel yonilg‘isi tarkibida 
yonilg‘i aralashmasining o‘z-o‘zidan alangalanish davrini uzaytira-
di va dvigatelning og‘ir sharoitda ishlashiga sabab bo‘ladi. 
Qovushoqlik-harorat xossalari yomonligi tufayli aromatik ug-
levodorodlar moylash materiallariga kam qo‘shiladi. 
Neft tarkibida 10–15 foiz aromatik uglevodorodlar bo‘ladi va 
13
qaynash harorati oshishi bilan ba’zi fraksiyalarda bu miqdor ortib 
boradi.