K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

 Neftning kimyoviy tarkibi
Yer qa’rining turli chuqurliklaridan olinadigan neft uning 
tarkibidagi suv, tuzlar, gazlar va tog‘ jinslaridan tozalanganidan 
so‘ng ham ichki yonuv dvigatellarida yonilg‘i sifatida foydala-
nishga yaroqli bo‘lmaydi, ammo uning tarkibida dvigatellarda ish-
latiladigan yonilg‘ilarga qo‘yiladigan talablarga javob beradigan 
tarkibiy qismlar mavjud. 
Neft tarkibidagi uglevodorodlardagi uglerod atomlari soni 1 dan 
50 gacha bo‘lishi mumkin. Jumladan, metandan (CH
4
) butangacha 
(C
4
H
10
) bo‘lgan oddiy uglevodorodlar normal sharoitlarda gaz ho-
latida bo‘ladi, uglerod atomi 15 dan yuqori bo‘lgan uglevodorodlar 
esa qattiq holatda bo‘ladi. Binobarin, neft suyuq holatda ham, qat-
tiq holatda ham bo‘lishi mumkinligi ko‘rinadi, shuningdek, tarkibi-
da kislorod, oltingugurt va azot bo‘lgan bir qator birikmalarning 
murakkab aralashmalari suyuq holatda bo‘ladi. 
Neft massasining asosiy qismini uch guruhdagi: 
parafinli (al
-
kanlor), naftenli (siklanlar) 
va 
aromatik (arenlar) 
uglevodorodlar 
tashkil etadi. Bu guruhlarning tarkibi va xususiyatlari neftning ho-
sil bo‘lishi va qazib olingan joyiga bog‘liq bo‘ladi. 
Parafinli uglevodorodlar (C
n
H
2n + 2
) 
neftning asosiy massasini 
tashkil etadi. Bu turdagi uglevodorodlar jumlasiga quyidagilar ki-
radi: gazsimon uglevodorodlar (metan CH
4
– dan boshlab), suyuq 
(pentan C
5
H
12
– dan boshlab) va qattiq yoki 
n 
– parafinlar (gek
-
sadekan C
16
H
34
– dan boshlab). Gazsimon va qattiq uglevodorod-
lar suyuq uglevodorodlarda erish xususiyatiga ega bo‘lib, harorat 
ko‘tarilishi yoki bosim pasayishi bilan ulardan gazsimon qismi 
ajralib chiqib, harorat pasayishi bilan yana qattiq holga o‘tadi. 
Normal narafinli uglevodorodlar oksidlanishga turg‘un. 
Am mo yuqori harorat (250–300°C) ta’siriga chidamsiz bo‘ li b, 
osongina oksidlanadi va portlab yonadi, shu sababli foydala nish 
uchun yaroqsiz hisoblanadi. Ammo shu xossalari tufayli ular tez -
11
yu rar dizel dvigatellari uchun mo‘ljallangan yonilg‘i tarkibiga kiri -
tiladi. 
Neft mahsulotlari tarkibida 
n-
parafinlardan tashqari, izomer ug
-
levodorodlar (
i
­parafinlar) ham bo‘ladi, ularning formulasi bir xil 
ko‘rinishda bo‘lib, faqat atomlarining fazoviy joylashuvi bo‘yicha 
bir-biridan farqlanadi. 
Izoparafinlar xususiyatlari bo‘yicha 
n
­parafinlardan farq qiladi. 
Jumladan, 
i
­parafinlar mo‘tadil haroratlarda oksidlanish xususiya
-
ti yuqori, ammo harorat ortishi bilan oksidlanish jarayoni tezligi 
sekinlashadi va yuqori haroratli uchastkalarda 
n
­parafinlarga nis
-
batan turg‘unligi yuqori bo‘ladi. 
n 
va 
i-
parafinlarning bu xususi
-
yatlari yonilg‘ilarning ekspluatatsion xossalariga sezilarli darajada 
ta’sir ko‘rsatadi. Dizel dvigatelining ravon ishlashini ta’minlash 
uchun dizel yonilg‘isi tarkibida 
n
­parafinlar bo‘lishi; benzinlarning 
detonatsiyaga qarshi xossalari yuqori bo‘lishi uchun uning tarkibi-
da 
i
­parafinlar bo‘lishi lozim. 
Shu bilan birga, parafinli uglevodorodlarning qotish harorati 
yuqori, shu sababli qishki dizel yonilg‘ilari va moylari tarkibida 
ularning miqdori cheklangan. 
Neft va qayta ishlash mahsulotlari tarkibidagi parafinlarning 
umumiy miqdori 50–60 foizni tashkil etadi, shuning bilan birga, 
neft mahsulotlari tarkibida neftni 150°C gacha qizdirganda ajra-
ladigan parafin fraksiyalari ko‘p miqdorda bo‘ladi. 
Parafinlarning molekular massasi ortishi bilan birga, ularning 
zichligi, alangalanish va qaynash haroratlari ham ortadi. 
Yonilg‘i va moylar tarkibidagi parafinlar yuqori kimyoviy 
turg‘unlikka ega bo‘ladi. Odatdagi sharoitlarda ular ko‘pchilik rea-
gentlar bilan kuchsiz ta’sirlashadi, xona haroratida birikish reaksi-
yasiga kirishish xususiyatiga ega emas.