K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Ekstraksiya, ekstrakt   
Bu terminlar lotincha extraho - «chiqarib olaman», «sug‘urib olaman» ma’nolaridagi 
so‘zdan yasalgan. Bu so‘zning o‘zagi lotin tilida extractum - «maydalangan», «tuyilgan» degan 
ma’nolarni  beradi.  Bu  terminlar  nafaqat  kimyoda,  balki,  tibbiyotda  ham  keng  qo‘llaniladi. 
Shuningdek, ish  yuritishda ham, katta hajmdagi matndan iborat hujjatda ko‘zda tutilgan eng 
asosiy  muddaoni  qisqa  va  lo‘nda  qilib,  alohida  yozib  qo‘yilgan  qismini  ekstraksiya  deyish 
mumkin.  
Elektron qavatlar: k, l, m; s, p, d, f, g.   
Ingliz  fizigi  Charlz  Barkla  (1877-1944)  tomonidan  1906-1911  yillarda  amalga 
oshirilgan  tadqiqotlar  natijasida,  rentgen  nurlarining  turli  elementlar  atomlariga  tushishi 
natijasida,  ikkilamchi  rentgen  nurlari  hosil  bo‘lishi  aniqlandi.  Ushbu  ikkilamchi  nurlanish 
energiyasi  muayyan  element  uchun  faqat  o‘zigagina  xos  bo‘lib,  birlamchi  nurlanish 
energiyasiga bog‘liq bo‘lmaydi. Ushbu kashfiyot uchun Barkla 1918-yilgi Nobel mukofotiga 
loyiq ko‘rilgan edi. Ushbu ikkilamchi, xarakterli nurlar chiziqli spektr hosil qiladi va energiyasi 
bo‘yicha  o‘zaro  yaqin  seriyalarga  taqsimlanadi.  Barkla  avvaliga  singish  xususiyatiga  ko‘ra, 
demakki,  energiyasiga  ko‘ra  farqlanuvchi  faqat  ikki  xil  turdagi  nurlarni  aniqlagan  edi.  U 
mazkur nurlarni A va B harflari bilan belgilagan. Lekin, keyinchalik buning o‘rniga K va L 
harflarini  qo‘llashni  ma’qul  ko‘rdi.  Chunki  u,  keyingi  tekshirishlar  orqali,  singish  xossasi, 
demakki  energiyasi  yanada  kuchli,  yoki,  nisbatan  kuchsizroq  nurlarni  aniqlash  ehtimolini 
e’tiborga olgan edi. Shu sababli ham, u lotin alifbosida tartib bo‘yicha o‘rtada joylashgan ushbu 
K va L harflarini tanlagan. Mantiqqa ko‘ra, energiyasi pastroq nurlar aniqlansa, K dan avvalgi, 
va yuqoriroq energiyali nurlar aniqlasa, ular L dan keyingi harflar bilan ifodalanishi lozim edi.  
Biroq, Barklaning hisobi faqat bir taraflama to‘g‘ri bo‘lib chiqdi. Chunki, atomning Bor 
modeli  nuqtai  nazaridan  masalani  tahlil  qilgan  nemis  fizigi  Valter  Kossel  (1888-1956) 
tomonidan,  1914-yilda  o‘sha  K  va  L  bilan  belgilagan  energetik  pog‘onalar  aslida  atomga 
nisbatan joylashish tartibi bo‘yicha eng birinchi va ikkinchi pog‘ona bo‘lishi ko‘rsatib berildi. 
Shunday ekan, Barkla A va B ni qoldirganda ham hech narsa yutqazmas ekani ayon bo‘ldi. 
Kosselning izlanishlaridan keyin, demak, harfiy belgilashlarni endi faqat L dan nariga, ya’ni, 
M, N, O, P, Q ... tarzida davom ettirish mumkin edi xolos. Va bu harflar, kvant nazariyasi orqali 

---

69 
 
ma’lum  bo‘lgan  1  dan  7  gacha  bo‘lgan  kvant  sonlariga  mos  kelar  ekan.  Keyinchalik  esa, 
mazkur  energetik  pog‘onalar,  spektroskopiya  mutaxassislari  foydalanadigan  s-,  p-,  d-,  f- 
pog‘onachalariga  ham  yaqin  mos  kelishi  aniqlandi.  Spektroskopiyada  bu  belgilar  ma’lum 
so‘zlarning bosh harflaridan olingan bo‘lib, masalan, s- bu – sharp so‘zidan (ma’nosi - «o‘tkir» 
degani), p- esa principial so‘zidan, d- belgisi diffuzion so‘zidan, f- esa, fundamental («asosiy») 
so‘zidan olingan. g esa, shunchaki, alifbo tartibida f- dan keyingi keladigan harf bo‘lgani uchun 
qabul  qilingan  bo‘lib,  u  davriy  jadvaldagi  121-element  va  undan  keyingilarda  mavjud 
bo‘ladigan hozircha gipotetik pog‘onadir.