|
BOSHLANG'ICH SINFLARDA SO'ZNING MORFEMIK
TARKIBINI 0 ‘RGANISH METODIKASI
So'zning morfemik tarkibi va so'z yasalishi
ustida ishlashning ahamiyati va bu jarayondagi vazifalar
So‘zning leksik m a’nosini aniqlash m aqsadida uni m orfem alarga
ajratish til haqidagi fanda o ‘zining nazariy asosiga ega.
M orfem a — so 'zning eng kichik, bo'linm aydigan m a ’noli qismi.
M orfem a ikki turga bo'linadi:
1. O'zak morfema
— so'zda albatta qatnashadigan va leksik m a’no
anglatadigan m orfem a.
2. Affiksal morfema
- mustaqil holda leksik m a’no anglatm ay,
so'zning leksik va gram m atik m a’nolari shakllanishi uchun xizm at
qiladigan m orfem a. M asalan,
gullami, gulla
so'zlaridagi
gul —
o'zak
m orfem a,
-lar, -ni, -la
affiksal m orfem adir.
AfTikslar (qo 'sh im chalar) ikki turga bo'linadi:
1. So'z yasovchi qo'shimchalar.
U lar so'zning leksik m a’nosini
shakllantirish uchu n xizm at qiladi. M asalan,
bog‘bon, paxtakor, gulzor,
ishchi
so'zlaridagi
-bon, -kor, -zor, -chi
so 'z yasovchi affikslardir.
2. Shakl yasovchi qo'shimchalar.
Bu q o 'shim ch alar so'zlarni
gram m atik jih atd an shakllantirib, turli gram m atik m a’nolarni ifoda
laydi. M asalan,
maktablarimizni
so'zida
-lar, -imiz, -ni
shakl yasovchi
q o 'sh im ch alar b o 'lib ,
-lar
ko'plik m a ’nosini,
-imiz
egalikning I shaxs
ko'plik m a ’nosini,
-ni
tushum kelishigi m a’nosini ifodalaydi.
M orfem alarning qo'shilishi bir-biriga ta ’sir qiladi, bundan tashqari,
ko'pgina o 'zak va s o 'z yasovchi q o 'sh im ch alar k o 'p m a’noli. Shunga
qaram ay, k o'p so 'zlam in g leksik m a’nosini uning m orfem ik tarkibiga
qarab aniqlash qiyin, bu m aqsadda so'zni m orfem alarga ajratishdan
foydalanishga to 'g 'ri keladi.
O 'quvchilar so'zn ing m orfem ik tarkibini va so 'z yasalishini
o'rganishlariga qarab, so'zni m orfem alarga ajratishdan ongli foydalana
boshlaydilar. U la r yasam a so 'zlam in g leksik m a ’nosini so'zlam ing
sem antik o'xshashligiga qarab bilib oladilar.
S o'zlam ing m orfem ik tarkibi ustida ishlashning aham iyati va
shunga mos ravishda o'qituvch inin g vazifalariga quyidagilar kiradi:
1.
S o'zning m orfem ik tarkibi ustida ishlash bilan o'quvchilar
so'zning leksik m a ’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib
oladilar. B unda o 'q ituvch inin g vazifasi o 'q u v ch ilar so'zlam ing leksik
m a’nosi va m orfem ik tarkibi bir-biriga bog'liqligini bilib olishi uch u n
eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug‘atiga aniqlik kiri-
tishga m aqsadga m uvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi.
2. So‘z yasalishi haqidagi elem entar bilim ham
0
‘quvchilarning
tilim izning yangi so‘zlar bilan boyishining asosiy m anbasini tushunish-
Iari uchu n m uhim dir. Yangi so ‘z tilda mavjud bo'lgan m orfem alardan,
m a’lum usul va m odellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So‘z yasa-
lishini kuzatish o'quvchilarda so'zga faol m unosabatni shakllantirishga
ijobiy ta ’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib
keladi.
3. S o'z yasalishi asoslari bilan tanishish o'quvchilar lug'atini at-
rof-m uhit haqidagi bilim lar bilan boyitishga imkon beradi. Predm et,
jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so'z bilan ifodalanadi.
S o'zlar o'rtasidagi m a’no va tuzilish jihatidan bog'lanishni belgilash
o 'zaro m unosabatda bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi bog'lanishga
tayanadi (m asalan,
traktor
va
traktorchi
so'zlari o'zaro m u no sabat
da bo'lgan tushunchalar, shu tufayli m a’no va tuzilishiga ko 'ra
bog'langan). O 'quvchilar so'zlam ing m a ’no va tuzilishiga k o 'ra o 'zaro
m unosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-m uhitda mavjud bo'lgan pred
m etlar, jarayonlar, voqealar o'rtasidagi bog'lanishni ch uq ur ta sa w u r
etadilar, biladilar.
4. S o 'zd a m orfem aning aham iyatini anglash, shuningdek, q o ‘-
shim chalarning sem antik m a’nosini bilish o'quvchilarda nutqning
aniq shakllanishiga t a ’sir etadi. O 'qituvchining vazifasi o 'q u v c h i
lam ing so 'z n in g leksik m a’nosini tushunibgina qolm ay, kontekstda
aniq q o 'sh im chali so'zlardan ongli foydalanishlarini ham o'rgatish
hisoblanadi.
5. S o'zning m orfem ik tarkibini o'rganish imloviy m alakalarni shakl
lantirishda h am katta aham iyatga ega. Fonetik tam oyil yangi o'zb ek
im losining yetakchi tam oyili bo'lib, bunga binoan so'zlar va ularning
tarkibiy qismi (o'zak va qo'shim chalar) ko'proq talaffuziga m uvofiq
yoziladi. O 'zak va qo'shim chalam i to 'g 'ri yozish m alakasini nazariy
asosda shakllantirish fonetik, so 'z yasalishiga oid gram m atik bilim larni
maqsadga m uvofiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so'zning
m orfem ik tarkibini o'rganishning m uhim vazifalaridan biri o 'z a k va
q o'sh im ch alam i to 'g 'ri yozish m alakasini shakllantirish u c h u n zarur
bo'lgan bilim va ko'nikm alar asosini yaratish hisoblanadi.
6. S o 'z n in g m orfem ik tarkibini o'rgan ish o 'q u v c h ila m in g aqliy
qobiliyatini o 'stirishda, xususan, til birligi sifatida so 'zn i ongli bilib
olish u c h u n zarur bo'lgan m axsus aqliy k o ‘nikm alarni sh ak llan
tirishd a h am aham iyatli. O 'qitu v ch ining vazifasi ta ’lim jaray o n id a
bilim ni o 'z la sh tirish bilan o 'q u v ch ilard a aqliy faoliyatni o 'stirad ig a n ,
analiz, taq qo slash k o 'n ik m alarin i shakllantiradigan sharoit yaratish
hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
