K arim a q osim ova

Boshlang'ich sinf ona tili darslarida so‘z tarkibi va
yasalishini o'rganish metodikasi
B oshlang'ich sinflar ona tili dasturiga m uvofiq so'zning m orfem ik 
tarkibi 3-sinfda o'rganiladi. 4-sinfda so 'z turkum larini o'rganish bilan 
bog'liq ho lda so'zning tarkibi haqidagi bilim larni takom illashtirish 
k o'zda tutiladi.
A w a lo , til materialini o'rganish tizim i nimaligini aniqlab olish
zarur.
Til m aterialini o'rganish tizim i deganda aniq, ilmiy asoslangan 
izchillikdagi va o 'z a ro bog'lanishdagi bilim lar yig'indisini o'zlashtirishni 
ta ’m inlaydigan m aqsadga qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda 
am aliy ko 'n ikm alarni shakllantirish tushuniladi. So'zning m orfem ik 
tarkibiga tatbiq qilganda, tizim so 'z yasalishiga oid va gram m atik bil­
im larni o'zlashtirish: a) dastur m aterialini o'rganish tizim ida so'zning 
m orfem ik tarkibini o'rganishning o 'rn i bilan; 2) „ o 'z a k ", „o'zakdosh 
s o 'z " , „ so 'z yasovchi q o 'sh im c h a ", „shakl yasovchi q o 'sh im c h a " tu ­
shunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan; 3) so'zning m orfem ik 
tarkibi va s o 'z yasalishining o 'z a ro bir-biriga t a ’sir qilishi bilan;
4) m orfem alarni to 'g 'ri yozish m alakasini shakllantirish ustida ishlash 
bilan bog'liqligini belgilab beradi.
So‘z tarkibi to‘rt bosqichda o'rganiladi:
Birinchi bosqich 
- so 'z yasalishini o'rganishga tayyorgarlik bos­
qichi. Bu bosqichning vazifasi — o'quvchilarni bir xil o'zakli so 'zlam in g 
m a’no va tuzilishiga ko'ra bog'lanishini tushunishga tayyorlash. B un­
day vazifaning qo'yilishiga sabab, birinchidan, so'zning m a ’no va tu ­
zilishi jih atid an bog'lanishini tushunish, o 'zin in g lingvistik m ohiyatiga 
ko'ra, bir xil o'zakli so'zlarni va so 'z yasalishini o'zlashtirishga asos 
hisoblanadi. H aqiqatan ham , yasalgan va yasashga asos b o'lgan so 'zlar 
bir-biri bilan m a ’no va tuzilishi jih atid an bog'lanadi: 
ish ~ ishchi,
g'alla — g'allakor.
Ikkinchidan, o 'q u v ch ilar bir xil o 'zakli so'zlarni va 
m orfem alarni o'rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar: ular bir xil 
o'zakli so 'z la m in g m a’nolaridagi um um iylikni tushunishda qiynaladi-

---

lar, chunki ularda m avhum tafakkur hali yetarli rivojlanm agan boMadi; 
o'zak, so'z yasovchi va shakl yasovchi qo'shim chalarning vazifalarini 
o'zlashtirishda ularga bir xil o'zakli so'zlam ing m a ’no va tuzilishi 
jihatidan o'xshashligi va farqini aniqlash anchagina qiyinlik qiladi. 
Shuning uchun so'zning m orfem ik tarkibini maxsus o'rganishdan 
oldin uning m a ’no va tarkibiga k o 'ra yaqinligi kuzatiladi.
1-sinfda kuzatish o'rganiladigan m aterialning m azm uni va ayrim 
so 'zlam in g m a ’nosini, yozilishini tushuntirish bilan uzviy bog'lanadi. 
1-sinfda 
kim?, nima?
so'ro g 'ig a javob b o 'lg an so'zlarni o'rganish 
jarayonida o 'qitu v chi va o 'qu v ch ilam in g „N im a uchun u yoki bu 
narsa shunday n om langan?" savoliga birgalikda javob topishi ularni 
bir xil o'zakli so 'zlar o'rtasidagi m unosabatni tushunishga tayyor- 
lashda anchagina m os va qiziqarli usul hisoblanadi. Bu savolga javob 
topish bilan o 'q u v ch ilar „N ega so 'zlar o'zak d o sh hisoblanadi?", „B ir 
so 'z d an boshqa so 'z qanday hosil b o 'ld i? " savollariga javob berishga 
tayyorlanadilar.
Tilda juda ko'p so 'zlar shaxs va narsaning nom i hisoblanadi. 
Shuning uchun o'quvchilar bilan nega shaxs yoki narsa shunday nom - 
langanini aniqlashdan asta-sekin tildagi bir so 'z bilan ikkinchi so'z 
o'rtasidagi bog'lanishni aniqlashga o'tish m um kin. M asalan, „N ega 
kishilar paxta ko 'p ekilgan joyni paxtazor