|
kim? yoki nima?
so 'rog 'iga javob
bo'ladigan b arch a so 'zlar ,,o t“ turkum iga birlashadi; predm et bildirish,
son (birlik va ko'plikda kelish), egalik qo'shim chalari bilan o'zgarish,
kelishiklar bilan turlanish bu so 'zlar uchu n um um iy gram m atik belgilar
hisoblanadi. T ushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun
ta ’lim berish jarayonida q ato r m etodik talablarga rioya qilinadi.
Tushunchani o'zlashtirish ustida ishlash jarayoni
G ram m atik tush u nchan i o'zlashtirish uzoq davom etadigan va
kichik yoshdagi o 'q uvch ilar uchun ancha m urakkab jarayondir.
O 'qituvchi boshlang'ich sinflarda tushunchani o'zlashtirishga oid
ishlarni tashkil etishda o'rganiladigan tushu n chaning lingvistik m o
hiyatini, bilim larni o'zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik
xususiyatlarini, o 'q u vch ilam ing nutqiy va aqliy o'sishi bir-birini taqozo
etishini, gram m atik bilim ning nutqdagi o 'rn in i asos qilib oladi.
G ram m atik tushunchalarda til hodisalarining m uhim belgilari
um umlashtiriladi. Tushunchani o'zlashtirish ustida ishlash jarayonida
o'rganiladigan m uhim belgilarni ajratish maqsadida muayyan til materiali
www.ziyouz.com kutubxonasi
analiz qilinadi. Masalan, so'z o ‘zgartuvchi qo'shim cha uchun quyidagi
ikki m uhim belgi xarakterli:
1) so‘z o ‘zgartuvchi q o'shim cha — so'zning o'zgaradigan qismi;
2) so 'z o'zgartuvchi q o 'sh im cha sintaktik vazifani bajaradi, ya’ni
gapda so'zlarni bog'lash uchun xizm at qiladi.
T ushunchani o'zlashtirishga oid ishlarda o'qituvchi m uayyan bir
tushunchaning m uhim belgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga k o 'ra,
shu sinf o'quvchilarini tushunchaning qanday belgilari bilan tanish-
tirishni. foydalanganda yaxshi natija beradigan leksik m ateriallarni,
m etodik usul va vositalarni belgilab oladi.
Til m aterialini analiz qilish jarayonida o'rganiladigan tushunchaning
muhim belgilari ajratiladi
(tushuncha ustida ishlashning birinchi bos
qichi),
so'ng belgilar o'rtasidagi bog'lanish topiladi, bir tushunchaning
xususiyati sifatida ular orasidagi o 'z a ro m unosabati aniqlanadi, atam a
beriladi
(tushuncha ustida ishlashning ikkinchi bosqichi).
O 'quvchilar
o'rganilgan tushuncha m ohiyatini anglashlari va bilimlarni nutq tajri
basiga tatbiq etishlari uchun tu shuncha ta ’rifini aniq ifodalash ustida
ishlanadi
(tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi); to‘rtinchi
bosqichda
o'rganilgan kategoriyani bilib olish uchun m ashq qilinadi;
amaliy vazifani hal qilish m aqsadida (fikrni aniq ifodalash, so'zni va
gapni to 'g 'ri yozish uchun) o 'quvchilarda tushunchaga asoslanish
ko'nikm asi shakllantiriladi.
Shunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni
shartli ravishda to 'rt bosqichga bo'linadi:
Birinchi bosqich
— tushu n chan in g m uhim belgilarini ajratish
m aqsadida til m aterialini tahlil qilish. Bu bosqichda m a’lum so 'z va
gaplarning leksik m a’nosidan kelib chiqib m avhum lashtirish amalga
oshiriladi va shu til hodisasi, til kategoriyasi uchun um um iy hisob-
langani ajratiladi. O 'quvchilar tahlil qilish va m avhum lashtirish aqliy
amalini bilib oladilar.
Ikkinchi bosqich
— tushunchaning belgilarini um um lashtirish, ular
orasidagi bog'lanishni aniqlash(tushunchalarning ichki bog'lanishini
aniqlash). atam ani berish. O 'qu v chilar taqqoslash va tarkib am alini
bilib oladilar.
Uchinchi bosqich
— tush un ch a ta ’rifmi ifodalashni tushunish,
belgilar m ohiyatini va ular orasidagi bog'lanishni aniqlash.
To‘rtinchi bosqich
— yangi til m ateriali asosida o'rganilayotgan tu
shunchani aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan m ashqlar ish-
www.ziyouz.com kutubxonasi
lash, o'rganilayotgan tushunchaning ilgari o ‘zlashtirilgan tushu nch alar
bilan bog'lanishini aniqlash.
K o'rsatilgan bosqichlarni „fe’l" gram m atik tushunchasini shakl
lantirish jarayoni m isolida ko'rib chiqaylik:
T ushuncha ustida ishlash til m aterialini tahlil qilish va tu
shunchaning m uhim belgilarini aniqlashdan boshlanadi. K o'pgina
tekshirishlar, agar o'q uvch ilar o 'q itu v ch i rahbarligida m uayyan vazifani
bajarish bilan dastlabki til m aterialini o 'zlari tuzsalar yoki tanlasalar,
ularning analitik faoliyati sam aradorligi ortishini ko'rsatdi. M asalan,
o'qu vch ilar harakatlarini kuzatish asosida gap tuzadilar. D arsda
o'quvchilarni fe’ldan foydalanish va e ’tib o r bilan yozishga undaydigan
qulay nutqiy vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko'rilgan film,
shu darsda ko'rsatilgan diafilm ning b iro r qism i, o'qilgan hikoya, rasm
m ateriali yuzasidan gapiar tuzish h a m m um kin. G ap tuzishda fikrni
aniq ifodalaydigan kerakli so'z (fe’l)ni jam o a bo'lib topish im konini
beradigan vaziyat yaratish m uhim dir. M asalan, mavzuni o 'rganishdan
oldin o'quvchilar bahorda tabiatda yuz beradigan o'zgarishlarni kuza-
tadilar.
O'qituvchi: - Bahorda tabiatda qanday o'zgarishlar yuz beradi?
O 'quvchilar: — K u nlar isiydi.
— O 'tla r ko'karadi.
— D araxtlar kurtak chiqaradi.
— Bodom gullaydi.
— Dastlab shaftoli, o 'rik lar gullaydi.
— Olm a keyinroq gullaydi.
O 'quvchilar o 'qituvchi tavsiya qilgan bir necha gapni izohlab
yozadilar.
O 'qituvchi: — N arsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi
so'zlardan foydalandingiz? U larning tagiga ikki to 'g 'ri chiziq chizing
(O 'quvchilar vazifani bajaradilar).
— H arakatni bildirgan so'zlarga s o 'ro q bering va taqqoslang (O 'q u v
chilar
nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi?
so'roqlarini beradilar).
— Endi darslikda fe’l haqida nim a deyilganini o'qing.
— Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so'zlar qanday ataladi,
ular qanday so'roqlarga javob bo'ladi?
—
Bodom gulladi. Olma gullaydi
gaplarini gap bo'laklariga k o'ra
tahlil qiling (O 'q uvch ilar eganing tagiga bir, kesim ning tagiga ikki
to 'g 'ri chiziq chizadilar).
www.ziyouz.com kutubxonasi
—
Gulladi, gullaydi
fe’llari gapda qaysi bo'lak vazifasida kelgan?
(Kesim.)
— F e ’l h aqida nim alarni bilib oldingiz? Rejadan foydalanib ayting
(um um lashtiring):
1. F e’l nim a?
Do'stlaringiz bilan baham: |
