K arim a q osim ova

Mashq  turlari. 
G ram m atik  m ashqlar  turli  asosga  k o 'ra   tasn if qili­
nadi,  shuning uch u n   m ashqning  har xil  turi  hosil  bo'ladi.  A gar bilimni 
shakllantirish  xarakteriga  asoslanilsa,  gram m atik  m ashqlar  ikki  katta 
guruhga  bo'linadi:
1) 
morfologik  mashqlar
  (bunga  leksik-m orfologik  m ashqlar  ham  
kiradi);
2) 
sintaktik mashqlar.
Agar  o'quvchilar  faoliyatining  xarakteri,  y a’ni  m ashq  jarayo­
nida  o'quvchilar  bajaradigan  aqliy  om illar  xarakteri  asos  qilib  olinsa,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ashqlar 
analitik,  sintetik,  taqqoslashga,  guruhlashga,  umumlashtirishga
 
oid  mashqlarga  bo'linadi.
M ashqning  o'ziga  xos  xususiyatlarini  aniqroq  belgilash  uch un  
yuqoridagi  ikki  asos  hisobga  olinadi.  M asalan,  m ashqning  vazifasi 
aralash  berilgan  so ‘zlardan  gap  tuzishni  va  gap  bo'laklarini  ajratishni 
talab etsa,  bu  m ashq  bilim ni shakllantirish turiga ko'ra 
sintaktik mashq
, 
faoliyat  xarakteriga  k o 'ra  
sintetik-analitik  mashq
  hisoblanadi.
B oshlang'ich  sinflarda  so f  m orfologik  yoki  so f  sintaktik  m ashq 
juda kam   qo'llaniladi,  shuning uchun  ham  vazifaning yetakchi to m o n i 
hisobga  olinadi.  M asalan,  m atnga  m azm unga  m os  otni  qo'yish,  qaysi 
kelishik  ekanini  ko'rsatish  talab  etilsa,  bu 
leksik-morfologik  mashqdir.
 
O 'quvchi  otning qaysi kelishikda ekanini aniqlashi uchun u  bog'langan 
so 'z  (fe’l  yoki  ot)ni  aniqlashi  (so'z  birikm asini  ajratishi)  talab  etiladi, 
shunga  k o 'ra   bu  m ashq 
sintaktik  mashq
  hisoblanadi.
G ram m atik  tahlil 
analitik  mashqqa
  kiradi.  G ram m atik  tahlil  so'z 
turkum iga ko 'ra (m orfologik) tahlilni, gap bo'laklariga ko 'ra (sintaktik) 
tahlilni  o 'z   ichiga  oladi.
G ap  bo'laklariga  k o 'ra  tahlil  o'quvchilar  o'zlashtirgan  sintaktik 
bilim larning  m e’yoriga  qarab  chuqurlashib  boradi.
Amaldagi  dasturga  ko 'ra,  1 -sinf  o'quvchilari  ,,ega“  va  „kesim " 
atam alaridan  foydalanm aydilar,  am m o  ular  gapning  bosh  bo'laklarini 
amaliy  ravishda topish  ko'nikm asiga  ega  bo'ladilar,  ya’ni  gap  kim  yoki 
nim a  haqida  aytilganini  bildirgan  so'z  (ega)ni,  u  haqda  nima  deyil- 
ganini  anglatgan  so'z(kesim )ni  topadilar.  M asalan, 
Bolalar  olmalarni
 
terdilar
  gapini  tahlil  qilishda  o'quvchilar  quyidagicha  fikr  yuritadilar: 
„G ap   bolalar  haqida  aytilgan.  Kim lar?  — 
bolalar
 (so'zning  tagiga  bitta 
to 'g 'ri  chiziq  chizadilar). 
Bolalar
—  nim a  qildilar?  — 
terdilar
 (so'zning 
tagiga  ikki  to 'g 'ri  chiziq  chizadilar). 
Bolalar  terdilar  —
 gapning  asosiy 
qismi;  nim alarni?  (terdilar)  — 
olmalarni11.
2-sinfda  1-sinfdagidek  m uhokam a  qilinadi,  faqat  m azm uni  chu- 
qurlashtiriladi.  M asalan,  2 -sin f  o'quvchisi  „
Chiroyli  gullar  adirtami
 
bezadi“
 gapini  quyidagicha  tahlil  qiladi:  „G ap  gullar  haqida  aytilgan. 
N im alar?  — 
gullar  —
  ega  (tagiga  bir  chiziq  chizadi).  Paxtalar  haqida 
nim a deyilgan? 
Ochildi
 —  nim a qildi?  — kesim  (tagiga  ikki  to 'g 'ri  chiziq 
chizadi).  Qayerlarni?  (bezadi)  — 
adirlarni  —
  ikkinchi  darajali  bo'lak, 
gapni to'ldirayapti  (tagiga uzuq chiziq chizadi).  Qanday?  (gullar)  — 
chi-
 
royli
 (gullar)  ikkinchi  darajali  bo'lak,  egani  izohlayapti. 
Gullar bezadi —
 
gapning  asosi. 
Chiroyli gullar
 va 
adirlarni bezadi  -
  so'z  birikm asi1'.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3—4-sinflarda  sintaktik  tahlil  sifat  jihatidan  o'zgarm aydi,  am m o 
so'z  birikmasini  ajratishga  aham iyat  beriladi.
M orfologik  tahlilning  m ohiyati  so 'zn in g   qaysi  so 'z  turkum i  ekani, 
gapda  qanday gram m atik  shaklda  kelganida  ifodalanadi.
T o'liq  m orfologik tahlilda o'quvchi so 'z  turkum ining o'zi o'rg an gan  
belgilarini  aytadi.  M asalan,  1-sinf o'quvchisi  shu  so'z  qanday  savolga 
javob  bo'lishini  va  nim ani  bildirishini  aytadi  (shaxs  yoki  narsa,  narsa 
belgisi,  harakati).
3-sinfda  so'z  turkum lari  o'tilgach,  m orfologik  tahlil  quyidagi  ta r­
tibda  o'tkaziladi: