K arim a q osim ova

Iiudnchi  bosqich 
—  bir  xil  o'zakli  so'zlam ing  xususiyatlari  va 
barcha  m orfem alarning  m ohiyati  bilan  tanishtirish.  Bu  bosqichning 
asosiy o'quv vazifasi  — so'zlam ing m a ’noli  qismlari  sifatida  o'zak,  so'z 
yasovchi va shakl yasovchi q o'sh im ch alar bilan tanishtirish,  „o'zakdosh 
so 'zlar"  tushunchasini shakllantirish,  bir xil  o'zakli  so'zlarda o'zakning 
bir  xil  yozilishini  kuzatish  hisoblanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

„ 0 ‘zakdosh  so ‘zlar“  tushunchasini  shakllantirish  ularning  ikki 
m uhim   belgisini,  ya’ni  m azm uniy  um um iylikni  (m a’nosida  q and ay­
d ir  um um iylik  borligini)  va  tuzilishiga  k o ‘ra  um um iylikni  (um um iy 
o ‘zak  m avjudligini)  o'zlashtirish  bilan  bog'lanadi.  Shuning  uchun  bu 
belgilarni  o 'q u v chilar o'zlashtirishiga t a ’lim jarayonida sharoit  yaratish 
lozim .  Bu  o 'q uvchilarda  bir  xil  o'zakli  so'zlam in g   lug'aviy  m a ’nolari 
bilan  m orfem ik  tarkibi  o'rtasidagi  bog'lanishni  aniqlash  ko'nikm asini 
rivoj 1 anti rad i.  M asalan,  o'q uvch ilar gul,  gulzor,  gulli  (ko'ylak),  gulladi 
so'zlarini  taqqoslaydilar,  bu  to 'rt  so 'z  m a’nosiga  k o 'ra  o'xshashligini 
va  bir  xil  um um iy  qismga  ega  ekanini,  shuning  uchun  bularni  bitta 
o 'zakdosh  so'zlar  guruhiga  kiritish  m um kinligini  aniqlaydilar.
Bir  xil  o'zakli  so'zlam ing  m a ’nolaridagi  um um iylik  o 'zak nin g 
um umiyligi  tufayli  vujudga  keladi,  ularni  bir  guruhga  birlashtiradi; 
q o 'shim ch alar esa so 'znin g  m a’nosiga o 'zig a xos m a’no qo'shadi; ularni 
bir-biridan  farqlaydi.  Bir xil  o'zakli  so 'zlar ustida  bunday  ishlash  usuli 
o'quvchilam ing  bilish  faoliyatini  faollashtiradi,  ular diqqatini  so'zning 
um um iylikka  asoslangan  aniq  belgilariga  jalb   qilish  im konini  beradi. 
M asalan,  o'qituvchi 
kombayn
  rasm ini  ko'rsatadi  va  „K om baynni 
boshqaradigan  kishi  nim a deb  nom lanadi?"  savolini  beradi.  Javob  xat­
taxtaga  yoziladi:  kom bayn  —  kom baynchi.  Tushunchalarni  taqqoslab 
kuzatish  quyidagi  aniq  til  m aterialini  yaratish  im konini  beradi,  uni 
tahlil  qilish  jarayonida  bir  xil  o'zakli  so'zlam in g   xususiyatlari  haqida 
xulosa  chiqariladi:  A w al  so'zlarni  m a ’no  va  tarkibiga  k o 'ra   taqqos­
lash  asosida  „o'zak dosh  so'zlar"  atam asi  beriladi,  keyin  o'zakdosh 
so'zlam ing  um um iy  qismi  o 'zak   deyilishi,  o'zakdosh  so'zlarni, 
boshqacha  qilib,  bir  xil  o'zakli  so 'zlar  (ya’ni  o'zakdosh  so'zlar)  deb 
nom lanishi  ham   tushuntiriladi.
O'quvchilarda  bir  xil  o'zakli  so'zlarni  ikki  m uhim   belgisiga  ko'ra 
aniqlash  ko'nikm asini  o'stirish  uchun  o'zak do sh  so'zlar yaqin  m a’n o ­
li  — sinonim   so'zlar bilan,  shakli  o'xshash b o 'lgan so'zlar bilan taqqos- 
lanadi.  M asalan,  o 'q u v ch ilar 
baxtli  —  baxtsiz
  o'zakdosh  so'zlari  bilan 
baxtli —  saodatli
 sinonim   so'zlarini  taqqoslab,  o'zakdosh  so 'z la r  ham , 
sinonim   so 'zlar  ham   yaqin  m a ’no  bildirishini  (o'xshash  to m o nin i), 
o'zakdosh  so'zlarda  um um iy  qism 
(baxt)
  mavjud  bo 'lib ,  sinonim  
so'zlarda  bunday  um um iy  qism  yo'qligini  (farqli  tom onini)  aniqlaydi­
lar,  ular 
bog
‘  — 
bog'bon
  o'zakdosh  so'zlari  bilan 
suv  —  suva
  so'zlarini 
taqqoslab,  quyidagi  xulosaga  keladilar: 
bog‘  —  bog‘bon
  o'zakdosh 
so 'zlar  hisoblanadi,  chunki  bular yaqin  m a’noli  va  um um iy  qismi  bor; 
suv  —  suva
  so'zlari  shakli  tom onidangina  o'xshaydi,  am m o  butunlay
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

T a ’lim ning  bu  bosqichida  o 'qu v ch ilam in g   m orfem a  haqidagi  bi- 
Iimlari  yetarli  em as,  ularni  bu  tu sh un ch alar  bilan  amaliy  m ashqlarni 
bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti.  Shuning u ch u n