K arim a q osim ova

1.  Boshlang'ich  sinflarda  ona  tili  kursining  mazmunini  izohlang.
2.  „Grammatika,  imlo  va  nutq  o'stirish"  dasturi  bo'limlari  („Tovushlar
 
va  harflar",  ,,So‘z “,  „Gap",  „Bog'lanishli  nutq“)ni  chuqur  o'rganib,  uning
 
chizmasini  tuzing.  Sinfdan-sinfga  ko'chgan  sari  har  bir  bo'lim  materiali
 
qiyinlashib  borishini  kuzating.
3.  Kichik  yoshdagi  o'quvchilarda  ona  tili  o'qitish jarayonida  ilmiy  dunyo­
qarash  qanday  shakllantiriladi?
4.  Maktabda  fonetika,  leksika,  so'z  yasalishi  va  grammatikani  bir-biri
 
bilan  bog'liq  holda  o'rganishning  lingvistik  asoslarini  izohlang.
5.  Boshlang'ich  sinf ona  tili  darslarida  qo'llaniladigan  usullami  ta’riflang.
FONETIKA  VA  GRAFIKA  ASOSLARINI 
0 ‘RGANISH  METODIKASI
Kichik  yoshdagi  o'q u v ch ilam in g   og'zaki  va  yozm a  n u tqn i  egal- 
lashlarida  fonetikadan  olgan  bilim larining  aham iyati  katta:  a)  fonetik 
bilimga  asoslangan  holda  1  sin f  o'quvchilari  savod  o'rganish  davrida 
o'q ish n i  va  yozishni  bilib  oladilar;  b)  fonetik  bilim  so'zni  to 'g 'ri  talaf­
fuz  qilish  (tovushlam i  to 'g 'ri  talaffuz  qilish,  urg'uli  b o 'g 'in n i  farqlash, 
orfoepik  m e’yorga  rioya  qilish)  asosini  tashkil  etadi;  d)  fonetik  bilim  
m orfologik  va  so 'z   yasalishiga  oid  bilim lar  bilan  birga  o'quvchilarda 
q ato r imloviy  m alakalar  (jarangsiz  va jarangli  undoshlarning  yozilishi) 
shakllantirish  uchun  zam in  b o 'lad i;  e)  fonetik  bilim   gapni  ohangiga 
ko 'ra  to 'g 'ri  aytish,  logik  urg'u  va  gap  qurilishidagi  to 'xtam larga  rioya 
qilish  uchun  zarur;  d)  so 'znin g  tovush tom o n in i bilish  uning m a’nosini 
tushunish  va  nutqda  ongli  qo 'llash   u c h u n   m uhim dir; 
hozir
 va 
hozir,
 
atlas
  va 
atlas
  so'zlari  m anosidagi  farq  faqat  urg 'u   orqali  ajratiladi. 
S o 'znin g   tovush  tom on ini  ta s a w u r qilish  so'zlarni  talaffuzda  farqlash, 
ayrim  so'zlarni  to 'g 'ri  talaffuz  qilish  va  qo'llash  uchun  zarur.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O 'qituvchi  boshlang'ich  sinflarda  o'qitiladigan  barcha  fanlarga  oid 
darslarda  so'zni  aniq  va  to 'g 'ri  talaffuz  qilish  ustida  doim iy  ishlab  b o ­
radi,  shu  m aqsadda  k o 'p in ch a  so 'zni  tovush  tom ondan tahlil  qilishdan 
foydalanadi.
M aktab  dasturiga  m uvofiq,  boshlang'ich  sinf o'quvchilari  fonetik- 
grafik  ko'nikm alar tizim ini  hosil  qiladilar:  tovushlar va  harflar,  unli  va 
undosh  tovushlar,  jufti  b o r jarangli  va  jarangsiz  undoshlar,  jufti  y o 'q  
jarangli  va jufti  y o 'q   jarangsiz  undoshlar;  so'zni  bo'g'inlarga  bo'lish, 
urg'uli  b o 'g 'in n i  talaffuzga  k o 'ra   amaliy  farqlash  ko'nikm alariga  ega 
bo'ladilar.
Bolalar  m aktabga  kelgunga  qadar  ham   nutqning  tovush  qurilishini 
am aliy  o'zlashtiradilar,  am m o  u lar  maxsus  o'qigunlariga  qad ar  so'zni 
bo'g'inlarga  bo'lishni,  so'zdagi  tovushlam i  izchil  talaffuz  qilishni  bil- 
m aydilar.  1 sin f o'quvchilarida so 'zn i to 'g 'ri  talaffuz qilish,  b o'g'inlarg a 
b o'lish,  undagi  har bir tovushni  tartibi  bilan  aniq  aytish  ko'nikm asini 
shakllantirish  ustida  m aqsadga  muvofiq  ishlash,  o 'z  navbatida,  analiz, 
sintez,  taqqoslash,  guruhlash  kabi  aqliy  m ashqlarni  bilib  olishga,  shu­
ningdek,  tovushlarning  tabiati,  so 'z  tarkibida  bir-biriga  ta ’siri  kabi 
ayrim  elem entar bilim larni  o'zlashtirishga  imkon  beradi.
I  sinfda  fonetika  va  grafikani  o'rganishga  katta  o 'rin   beriladi, 
chunki  o'quvchilar  o 'q ish   va  yozish jarayonini  shu  sinfda  egallaydilar. 
Bu  bilim lar  keyingi  sinflarda  m ustahkam lanadi,  takom illashtiriladi.
Tovushlar va  harflar,  unli  va  undosh  tovushlarning 
xususiyatlari  bilan  tanishtirish
Tovush  m urakkab  tushun ch a  bo'lgani  uchun  boshlang'ich  sinf­
larda  unga t a ’rif berilmaydi.  Shunga  qaram ay,  bolalarda tovush  haqida 
to 'g 'ri  ilmiy tasa w u r am aliy  m ashqlar yordam ida  hosil  qilinadi.  Bunda 
yetakchi  usul  so'zdagi  tovushlarning  talaffuzi  ham da  so'zning  leksik 
m a’nosi  so'zdagi  tovushlarning  tarkibiga  bog'liqligi  ustida  kuzatish 
hisoblanadi.  M asalan, 
aka,  uka,  opa,  ona,  ola,  kul,  gul,  qora,  qara
 
kabi  bir unli  yoki bir undosh  bilan  farqlanadigan  so'zlar h ar xil  lug'aviy 
m a’noni  ifodalaydi.
So'zning  tovush  tarkibi  ustida  ishlash  savod  o'rgatish  davridanoq 
boshlanadi.  Bolalar  bu  davrda  talaffuz  qilingan  yoki  eshitilgan  so'z 
tovushlardan  tuzilishini  bilib  oladilar.  U lar  so'zni  tovush  tom onidan 
tahlil qilishga o'rganadilar,  y a’ni so'zni bo'g'inlarga bo'ladilar,  so'zdagi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tovushlam i tartibi bilan  aytadilar.  B unda tovush to m o n d an  tahlilni h arf 
to m o n d an   tahlil  bilan  aralashtirm aslikka  alohida  aham iyat  beriladi.
So'zning  tovush  tarkibini  t o ‘g‘ri  ta s a w u r  etish  undagi  harflarni 
tushirib  qoldirm ay yoki  o ‘rnini  alm ashtirm ay yozish  m alakasini shakl- 
lantirish  uchun  ham ,  s o ‘zni  t o ‘g‘ri  talaffuz  qilish  uchun  ham   katta 
aham iyatga  ega.  S huning  uchun  savod  o'rg atishdan  so 'ng  ham   so'zn i 
tovush  to m on dan   tahlil  qilish  m ashqlari  yordam ida  so'zdagi  tovushlar 
tarkibini  aniqlash  ko'nikm asini  takom illashtirish  ustida  ishlab  borish 
zarur.
M a’lum ki,  nutq  tovushlari  ikki  katta  guruhga  bo'linadi: 
unli
 
tovushlar
 va 
undosh  tovushlar.
  Buni  o'quvchilarga  tushuntirishda  u lar­
ning  quyidagi  belgilari  hisobga  olinadi:
1)  talaffuz  qilinish  usuli  (unli  tovush  talaffuz  qilinganda  havo 
oqim i  og'iz  b o 'sh lig 'id an   erkin  ravishda  o 'tad i,  u ndosh  tovush  talaffuz 
qilinganda,  havo  o g'iz  b o 'sh lig 'id a  to 'siq q a  uchraydi);
2)  ovoz  va  shovqinning  ishtiroki  (unli  tovushlar  faqat  ovozdan 
iborat,  undosh  tovushlar  talaffuz  qilinganda  shovqin  eshitiladi,  ba’zan 
shovqin  va  qism an  ovoz  eshitiladi);
3)  b o 'g 'in   hosil  qilish  xususiyati  (unli  tovushlar b o 'g 'in   hosil  qiladi, 
undosh  tovushlar  b o 'g 'in   hosil  qilm aydi).
O 'quvchilar  bu  belgilarni  yodlab  olishlariga  yo 'l  qo'ym aslik,  ak­
sincha,  1-sinfdanoq  bolalarda  tovushni  talaffuz  qilganda,  ovoz  yoki 
shovqin eshitilganda nutq  a ’zolarining vaziyatini kuzatish  ko'nikm asini 
o'stirib  borish  lozim.  Bunday  kuzatishlar  4-sinfda  davom   ettiriladi  va 
um um lashtiriladi.  T ovushlam i  o'zlashtirishga  bunday yondashish,  unli 
va  undosh  tovushlam i  puxta  o'zlashtirishga  im kon berishi  bilan  birga, 
o 'quvchilam ing  aqliy  qobiliyatini  o'stirish   vazifasini  ham   bajaradi; 
xususan,  bolalar  kuzatilgan  hodisaning  bir  n echa  belgilarini  taqqos- 
lashga,  um um lashtirishga  o'rganadilar.
O 'zbek  tili  yozuvi  tovush  yozuvi  hisoblanadi,  chunki  tovush  yo­
zuvda  harflar  bilan  ifodalanadi.  1 -sin f o'quvchilari  quyidagilarni  bilib 
olishlari  lozim:
a)  tovushni  talaffuz  qilam iz  va  eshitam iz;
b)  harfni  k o 'ram iz,  o'qiym iz  va  yozam iz;
d)  h a rf —  tovushning  yozuvda  ifodalanadigan  belgisi.
O 'quvchilar  k o 'p in c h a   tovush  bilan  harfni  aralashtirib,  xatoga  yo'l 
qo'yadilar.  U larda  grafik  m alakani  shakllantirish  uch u n   quyidagilarni 
o'rgatish  zarur:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1)  bir  undosh  h a rf yozuvda  ikki  undosh  tovushni  ifodalashi  m u m ­
kin  (m asalan, 
maktab
 so'zidagi 
b
 harfi 
p
 tovushini, 
maktabim
 so‘zidagi 
b
  harfi 
b
  tovushini  ifodalaydi);
2) 
j o ‘ja,  jajji
  so'zlaridagi 
j
  tovushi  (jarangli,  portlovchi)  ham , 
jum al,  vijdon
  so ‘zlaridagi 
j
 tovushi  (jarangli,  sirg‘aluvchi)  ham   bitta 
j
 
harfi  bilan  ifodalanadi;
3) 
tong,  keng
 so‘zlaridagi  uchinchi jarangli  undosh  tovush 
(ng)
  ikki 
h a rf birikmasi 
(ng)
  bilan  ifodalanadi;
4)  sh,  ch  h a rf  birikmalari  ham   bir  tovushni  ifodalaydi  (sham ol, 
choy).
Jarangli va jarangsiz  undosh  tovushlarning  yozuvda  ifodalanishi
0 ‘quvchilarga  jarangli  va  jarangsiz  undosh  tovushlar  talaffuzini 
kuzatishga asoslanib tanishtiriladi.  Bunda jufti bor jarangli  va jarangsiz 
und oshlar ajratiladi.  K uzatishda  o'quvchilar faol  qatnashishi va  ularga 
jufti  bor jarangli  undosh  bilan jarangsiz  undoshlarni  ajratish  qanchalik 
m uhim   ekanini  yaqqol  ko'rsatish  uchun  faqat  bitta  undosh  tovush 
bilan  farqlanadigan 
baqir  —  paqir,  gid  -   kul,  dil  —  til,  zina  —  sina,
 
jo y —  choy
  kabi  so'zlardagi  tovushlam i  taqqoslash  m aqsadga  muvofiq. 
B unda  o'qituvch i  o'quvchilar diqqatini 
b~p,  v—f,  g—k,  d~t,  z~ s,j~ c h ,
 
j —sh
  tovushlari  biri  jarangli,  ikkinchisi  jarangsiz  u nd oshdan  iborat 
tovush  juftlarini  hosil  qilishiga  qaratadi,  ularning  talaffuzidagi  farqni 
am aliy  tu shuntiradi  (jarangli  undosh  tovushlarda  shovqin  va  qism an 
ovoz  qatnashadi,  jarangsiz  undoshlarda  esa  faqat  shovqin  eshitiladi). 
Xattaxtaga  quyidagicha  yozib  qo'yiladi:
Jufti  bor jarangli  undoshlar: 
b,
  i\ 
g,  d,  z , j , j ,   g ‘-
Jufti  bor jarangsiz undoshlar: 
p, f,  k,  t,  s,  ch,  sh,  x.
Jufti  y o'q  jarangli  va  jufti  yo'q  jarangsiz  undoshlar  bilan  ham 
o'quv ch ilar  h ar  xil  fonetik  sharoitda  tovushlam i  talaffuz  qilishni  ku­
zatish jarayonida  tanishtiriladi.  Buning  uchun  o'quvchilar  so'z  oxirida 
yoki  unli  tovushdan  oldin  kelgan 
ko'l,  bilim,  otam,  olmos;  quyon,
 
bino; shifoner, fabrika;  tong,  singil;  q o ‘y,  kiyik
  kabi  so'zlardagi jarangli 
undoshning  talaffuzini  taqqoslaydilar  va 
I,  m,  n,  r,  ng,  у
 jarangli  u n ­
dosh  tovushlar  talaffuz  qilinganda,  ovoz  va  shovqin  eshitilishini,  y a ’ni 
jarangli  undosh  tovush  ekanini,  bularning  jarangsiz  jufti  yo'qligini 
(jufti y o 'q  jarangli  undosh  tovush  ekanini)  bilib  oladilar.  X uddi  shunga 
o'xshash  usulda  o'quvchilar 
q,  h
  undoshlari  talaffuz  qilinganda,  faqat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shovqin  eshitilishini,  jarangsiz  undosh  tovush  ekanini,  jarangli  jufti 
y o ‘qligini  (jufti  yo‘q  jarangsiz  undosh  tovush  ekanini)  bilib  oladilar. 
K uzatish  natijasi  xattaxtaga  quyidagi  k o ‘rinishda  yoziladi  (yoki  kar- 
tonda  tayyorlangan  ko'rgazm a  ko'rsatiladi):
Jufti  yo‘q jarangli  undoshlar: