К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

11.4. Табиий географик ҳодисаларнинг даврийлиги. 
Қадимдан одамлар табиатда рўй берадиган ходисаларнинг қайтарилиб 
туришини кузатиб боришган. Табиий жараёнларнинг даврий ҳаракатларини аниқлаш 
уларни башорат қилиш учун муҳим аҳамиятга эга. Даврий ҳаракатлар маълум вақт 
давомида қайтарилиб турадиган жараёнлардир, агар бу жараёнларни тарихан бўлиб 
туриши аниқланган бўлса, уларни келгусида яна бўлиш эҳтимоли катта. Табиий 
муҳитни ривожланишини башорати кўп жиҳатдан уни олдинги ҳолатини билиш 
билан боғлиқ. Шу нуқтаи назардан тарихни билиш келгуси жараёнларни башорат 
этиш калити дейишади. Бўлиб ўтган жараёнларни талқин қилиш табиий жараёнларни 
ривожланиш йўналишини англаб олишга ёрдам беради ва экстраполяция усулини 
қўллаган ҳолда бу ривожланиш тенденциясини келгуси даврга тадбиқ этиш мумкин. 
Табиий жараёнларни ритмик ҳаракатини ҳисобга олган ҳолда башорат 
қилишга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Об-ҳавони йил давомида ўзгаришини 
башорат қилиш, дарё оқими меъёрини аниқлаш, ўсимликлар қопламини ўзгаришини 
башорат этиш шулар жумласига кириди. Айниқса жараёнларни суткалик ўзгариши, 
сайёралар, Қуёш ҳаракатларини, Қуёш ва Ой тутилишини илгаритдан айтиб бериш 
айниšса яхши аниқланган. Осмондаги жисмларни аниқ ритмик ҳаракати уларни бир-
бирига нисбатан тутган ўрнини œнлаб ва юзлаб йил олдиндан айтиб бериш имконини 
беради. 
Осмондаги жисмларни ҳаракати механик ҳаракат, табиий географик жараёнлар 
эса анча мураккаб қонуниятлар асосида амалга ошади. Уларнинг тебранма ҳаракати 
шунинг учун унча яққол акс этмайди. Чунки ҳар бир табиий географик жараёнга 
таъсир кўрсатувчи кўплаб омиллар мавжуд. Бу омиллар қанча аниқ ўрганилса, табиий 
географик жараёнларни ҳам шунча аниқ олдиндан айтиб бериш имкони туғилади. 
Саволлар ва топшириқлар. 
1.
Даврий, мажбурий ва мустақил ҳаракатлар қандай омиллар таъсирида рўй 
беради? 
2.
Географик қобиқдаги даврий ҳаракатларнинг аҳамияти нимада? 
3.
Географик қобиқда энергия қандай шаклларда тўпланади? 
4.
Нима учун географик қобиқ бир бутун тизим дейилади?