К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

 
11 боб. Географик қобиқдаги даврий ҳаракатлар. 
 
11.1 Даврий ҳаракат турлари. 
 
Модда ва энергияни ўрин алмашиш тизимларининг таҳлили географик қобиқ 
доимо ер қобиқлари ва коинот билан модда ва энергия алмашишида фаол иштирок 
этиб туришини кўрсатади. Географик қобиқнинг ўзида модда ва энергияни бир 
жойдан иккинчи жойга кўчиши ва ўзгариши кузатилади. 
Ўрин амлашишнинг энг фаол шакли айланма ҳаракат ҳисобланади. Айланма 
ҳаракат чекланган миқдордаги моддани доимо ҳаракатда бўлишини таъминлайди. 
Ҳар бир айланма ҳаракат даври ҳаракатни энг содда бирлигидан иборат. Лекин 
даврларни айнан қайтарилиши кузатилмайди. Айланма ҳаракат миқёсида энергия ва 
модда оқимларини аста-секин бир томонга йуналтирилган ўзгариши амалга ошади, бу 
эса ўз ўрнида геосфераларни таркиби ва тузилишини ўзгаришига олиб келади. Бир 
томонлама йўналишига эга бўлган ўзгаришлар узоқ давом этган давр мобайнида 
амалга ошади. Бундай динамик ўзгаришлар даврийлик деб юритилади. Географик 
қобиқда даврийлик жуда кўп жараёнларда, жумладан, тектоник, магматик, иқлимий 
гидрологик ва бошқа кўплаб жараёнларда кузатилади. Даврий ҳаракатлар асосан 
иккита тур ритмик ва циклик ҳаракат турларига ажратилади. Ритмиклик деганда 
маълум вақтда қайтарилиб турадиган ўзгаришлар тушунилиб, унга мисол тариқасида 
кун ва тунни алмашиши, Ерни Қуёш атрофида айланиши ва бошқаларни 
кўрсатишимиз мумкин. Цикллар эса маълум вақтда рўй бермайдиган даврий 
ўзгаришлардан иборат. Унга мисол тариқасида Ер орбитасини ўлчамларини 
ўзгариши, Қуёш фаолиги ва бошқа бир қатор омиллар натижасида иқлимни 
ўзгаришини кўрсатишимиз мумкин. Бу ҳақда кўплаб геологик, археологик далиллар 
ва тарихий кузатишлардан олинган маълумотлар мавжуд. Иқлимни ҳар 35 йил, 1800 
йиллик ўзгариб туриш цикллари анча яхши ўрганилган. 
Даврийлик тектоник жараёнларда ҳам кузатилиб, у ер қобиғини кўтарилиши 
ёки чўкишида, зил-зилаларни бўлиб туришида, бурмаланиш босқичларида, эффузив 
ва интрузив вулканик жараёнларни фаоллашишида намоён бўлади. Бундай тектоник 
фаоллик 50-150 млн. йил давом этувчи нисбатан тектоник тинчлик даври билан 
алмашиб туради. Бошқа шунга ўхшаш даврийликни биосферадаги бошқа кўплаб 
жараёнларда кузатишимиз мумкин.