К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

2.4. Фазонинг Ерга таъсири. Қуёш ва Ер алоқалари 
Ер осмон жисмларидан бири бўлганлиги туфайли, улардан жуда 
узоқда бўлишига қарамасдан Коинот Ерга доимо таъсир этиб туради. 
Коинотнинг Ерга таъсири қуйидагилардан иборат (21-расм). 
1. Қуёш билан Ер орасидаги масофа Ер учун энг муҳим иссиқлик 
кўрсаткичи бўлган Қуёш радиациясининг миқдорини аниқлаб беради. Ерга 
Қуёш таратаётган иссиқликнинг икки миллиарддан бир қисми етиб келади. 
Бу миқдор эса Ер учун хос бўлган термодинамик шароитни таъминлайди. 
Қуёшдан Ерга келадиган нур иссиқлиги Ер юзасидаги иссиқликнинг 
асосий манбаи бўлиб, қуруқликда, океанларда, атмосфера ҳамда тирик 
мавжудотларда рўй берадиган жуда кўп жараёнларни вужудга келтирувчи 
асосий кучдир. 
2. Ернинг Қуёш тизимидаги сайёралар орасида жойлашган ўрни 
Ердаги моддалар зичлигини аниқлаб беради, унинг ўлчамлари эса, унинг 
массасини аниқлаб беради. Ердаги моддаларнинг ўртача зичлиги 5,5 г/см
3
, 
ҳажми 1,0834 – 10
21
м
3
, массаси (оғирлиги) 5,976 ∙ 10
24
кг. Ернинг бундай 
оғирлиги атмосферани ушлаб туришга қодирдир. 
. Денгиз қалқишини ҳосил қилувчи куч Ер меридионал кесимининг 
тортиши ва марказдан қочма кучлари натижаси эканлиги ва сув 
кўтарилиши элипсоиди. (Шубаев Л.П., 1975й) 
1-марказдан қочма куч, 2-Ой тортилиши, 3- сув қалқишини ҳосил 
қилувчи куч, Z-зенит, N-надир, C-Ер маркази 
3. Ер юзасидаги атмосфера босимини мавжудлиги сувни суюқ ҳолда 
бўлишига имкон беради, акс ҳолда сув буғланиб кетган бўлар эди. Чунки 
берилган ҳарорат ва босимга тўғри келадиган мувозанат бўзилган бўлар 
эди. 
4. Ой билан Қуёшнинг тортиши туфайли Ер даврий равишда 
деформацияланиб (шакли ўзгариб) туради. Натижада дунё океани, 
атмосфера ва ер пўстида қалқиш ҳодисалари содир бўлиб туради. Бундан 
ташқари Ой тортиши натижасида Ернинг суткалик ҳаракати доимо 
секинлашиб боради. Бу эса жуда катта географик аҳамиятга эга. Бунинг 
натижасида ернинг суткалик ҳаракат тезлиги қутбий сиқиқлиги ва 
Кориолис кучи камаяди. Натижада атмосфера ҳавоси ва океан сувлари 
ҳаракатлари ўзгаради, оқибатда иқлим ҳам ўзгаради. Ернинг суткалик 
ҳаракатининг секинлашиши натижасида сутканинг узунлиги 1млрд. йилда 
6 соатга ортади. 
5. Ерда маълум бир доимий термодинамик шароитни ушлаб туришда 
атмосфера ва океанинг аҳамияти жуда катта. Атмосфера Қуёшдан 
келаётган Ер учун зарарли бўлган электромагнит нурларни ушлаб қолади. 

---

42 
Океан эса жуда катта иссиқлик манбаидир. Доимий термодинамик 
шароитни ушлаб туришда ер орбитасининг айланасимон шакли ҳам катта 
аҳамиятга эга, шу туфайли Ерга келадиган иссиқликнинг миқдори 
ўзгармайди, яъни доимийдир. 
6. Ернинг оғирлиги Ерга тушиб турадиган метеоритлар ҳисобига 
мунтазам равишда ортиб боради. Айни вақтда Ер атмосферасининг ташқи 
баланд қатламларидан фазога доимий равишда турли хил газ зарралари 
учиб кетиб туради. 
7. Қуёшдан ерга иссиқликдан ташқари, электр зарядли жуда кўп 
турли туман зарралар ҳам келиб туради. Коинотнинг узоқ қисмидан Ер 
атмосферасининг юқори қатламарига кўринмас ва жуда юксак энергияга 
эга бўлган космик нурлар келиб туради (асосан водород атомининг 
ядролари). Ердаги кўп ҳодисалар – қутб ёғдуси, магнит бўронлари, 
ҳавонинг ионлашиши, атмосферадаги баъзи газларнинг молекула 
ҳолатидан атом ҳолатига ўтиши ва бошқалар – Ер атмосферасига 
коинотдан кириб келадиган зарралар ва нурлар таъсирида вужудга келади.