K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Kerakli asbob va jihozlar.
Yoritilganlik qonunlarini o‘rganadigan qurilma, 
yorug‘lik manbayi, lyuksmetr, o‘lchov tasmasi yoki chizg‘ich.
1 2 3
r
1
r
2
O O'
4.32-rasm.
Ishning bajarilishi.
 
ishni bajarish qurilmasining chizmasi 4.32-rasmda 
keltirilgan.
Bunda 1- va 3-yorug‘lik kuchi ma’lum bo‘lgan cho‘g‘lanma tolali 
lampoch kalar. 2-lyuksmetrning fotoelementi.
1. 1-lampochkani kuchlanishi o‘zgartiriladigan tok manbayiga ulanadi. 
2-lampochkani esa nominal kuchlanishli (lampochkaga yozilgan) tok 
manbayiga ulanadi. 1-lampochkadan lyuksmetrgacha bo‘lgan 
r
1
masofa 
o‘lchab olinadi. 1-lampochkaga 40 
V kuchlanish beriladi. lyuksmetrda 
uning hosil qilgan yoritilganligi (
E
1
) aniqlanadi. 1-lampochka o‘chirilib, 
2-lampochka yoqiladi. luksmetr 2-lampochkaga qaratiladi 
r
2
masofa 
o‘zgartirilib, lyuksmetr ko‘rsatishi 
E
1
ga teng bo‘lgan joyda qoldiriladi.

---

117
2. 
= 
formuladan 
I
1
= 
I
2
, birinchi lampochkaning 40 
V 
kuchlanishdagi yorug‘lik kuchi hisoblab topiladi. 1-lampochkaga berilgan 
kuchlanishni 80 V, 120 V, 160 V, 200 V ga o‘zgartirib, unga mos kelgan 
E
2
, 
E
3
, 
E
4
va 
E
5
lar aniqlanib jadvalga yoziladi.
 r
1
= const. 
Tajriba t/r 1-lampochka kuchlanishi, V
r
2
, m
E
, lx
I
, kd
1.
40 
2.
80 
3.
120
4.
160
5.
200
3. Tajriba natijalariga ko‘ra, yoritilganlikning yorug‘lik manbayi yorug‘lik 
kuchiga bog‘liqlik
 E
e
 = f
(
I
e
) grafigi tuziladi.
4*. 1-lampochkaga nominal kuchlanish berilib, 2-lampochka o‘chiriladi. 
r
1
ni o‘zgartirib, unga mos kelgan yoritilganlik, lyuksmetrdan yozib olinadi. 
E = f
(
r
) grafigi tuziladi. Jadval va grafikdan 
E
~ munosat o‘rinli bo‘lishi 
tekshiriladi.
1. Qanday yorug‘lik manbalari, nuqtaviy yorug‘lik manbalari 
deyiladi?
2. Siz o‘tkazgan tajribada yorug‘lik manbayini
 
nuqtaviy deb hisoblasa 
bo‘ladimi?
3. Lyuksmetr qanday asbob?
4. Tajribada ikkinchi lampochka qanday vazifani bajaradi?
E = formula orqali yoritilganlikni hisoblab toping va natijalariga 
ko‘ra E
n
 = f(I
n
) grafikni tuzing. Ushbu grafikka eksperimentdan olin-
gan E
e
 = f(I
e
) grafikni qo‘yib, ularni taqqoslang.
4-mashq
1. To‘lqin uzunligi 300 m elektromagnit to‘lqinda tovush tebranishlarining 
bir davri davomida necha marta tebranish ro‘y beradi? Tovush tebranish-
larining chastotasi 10 khz. (
Javobi:
100).
2. Agar radiolokatordan obyektga yuborilgan signal 400 μs dan so‘ng 
qaytib kelsa, obyekt radiolokatordan qanday masofada joylashgan? (
Javobi:
30 km).

---

118
3. elektromagnit to‘lqinning tebranish chastotasi 15 Mhz. elektromagnit 
to‘lqin o‘zining elektr va magnit vektorlari tebranishining 30 davriga teng 
vaqt oralig‘ida qanday masofaga tarqaladi? (
Javobi:
600 m).
4. fazoda tebranish chastotasi 5 hz bo‘lgan to‘lqin 3 m/s tezlik bilan 
tarqalmoqda. Bir chiziq bo‘ylab bir-biridan 20 sm uzoqlikda yotgan ikki 
nuqtaning fazalar farqini toping. (
Javobi:
120°).
5. induktiv g‘altakda 1,2 s da tok kuchi 2 a ga o‘zgarganda 0,4 
mV induksiya eYuk hosil bo‘ladi. agar tebranish konturidagi havo 
kondensatori plastinkalarining yuzi 50 sm
2
, plastinalar orasidagi masofa 3 
mm bo‘lsa, ushbu tebranish konturi qanday to‘lqin uzunligiga moslangan? 
(
Javobi:
112 m).
6. Tebranish konturi induktivligi 1 mh bo‘lgan g‘altak hamda sig‘imlari 
500 pf va 200 pf bo‘lgan va bir-biriga ketma-ket ulangan kondensatorlardan 
iborat. Tebranish konturi qanday to‘lqin uzunligiga moslangan? (
Javobi:
712 m).
7. Vakuumda to‘lqin uzunligi 0,76 μm bo‘lgan yorug‘lik nuri bilan 
suvning nur sindirish ko‘rsatkichi o‘lchanganda 1,329 ga teng bo‘ldi, 
to‘lqin uzunligi 0,4 μm bo‘lgan yorug‘lik nuri bilan suvning nur sindirish 
ko‘rsatkichi o‘lchanganda esa 1,344 ga teng bo‘ldi. Bu nurlarning suvdagi 
tezliklarini aniqlang.
8. Qizil nurning suvdagi to‘lqin uzunligi, yashil nurning havodagi to‘lqin 
uzunligiga teng. agar suv qizil nur bilan yoritilgan bo‘lsa, suv tagidan 
qaragan odam qanday nurni ko‘radi?
9. nima sababdan qishning havo ochiq kunlarida daraxtlarning soyasi 
havorangda ko‘rinadi?
10. interferensiya hodisasi ikkita kogerent 
S
1
va 
S
2
manbalardan chiqqan 
yorug‘lik vositasida ekranda kuzatilmoqda. agar: a) yorug‘lik manbalari 
orasidagi masofani o‘zgartirmagan holda ekrandan uzoqlashtirilsa; B) ekran 
bilan ular orasidagi masofani o‘zgartirmagan holda manbalarni bir-biriga 
yaqinlashtirilsa; D) manbalardan chiqayotgan yorug‘lik to‘lqin uzunligi 
kamaytirilsa, interferension manzara qanday o‘zgaradi?
11. ikkita kogerent to‘lqin uchrashganda bir-birini susaytirishi mumkin. 
Bu to‘lqinlarning energiyasi qayoqqa “yo‘qoladi”?
12. To‘lqin uzunligi 
λ
bo‘lgan yorug‘lik, davri 
d
bo‘lgan difraksion 
panjaraga α burchak ostida tushmoqda. Bunday hol uchun difraksiya 
formulasi qanday bo‘ladi? (
Javobi: d
(sinφ – sinα) =
 kλ
).

---

119
13. Bir-biridan 30 mm masofada joylashgan ikkita kogerent manbadan 
to‘lqin uzunligi 5 · 10
–7
m bo‘lgan yorug‘lik chiqmoqda. ekran ularning 
har biridan bir xil 4 m masofada joylashgan. Birinchi manba ro‘parasida 
joylashgan nuqtada ikkira manbadan kelgan nurlar uchrashganda nima 
kuzatiladi? (
Javobi:
max
.
).
14. Yorug‘lik kuchi 200 kd bo‘lgan elektr lampochkadan chiqqan 
yorug‘lik ishchi yuzaga 45° burchak ostida tushib, 141 lx yoritilganlikni hosil 
qiladi. Yorug‘lik manbayi stoldan qanday balandlikda joylashgan? (
Javobi:
0,7 m.).
15. Quyoshning gorizontdan balandligi 30° dan 45° ga ortdi. Yer sirtininig 
yoritilganligi necha marta o‘zgardi? (
Javobi:
1,4.).
16. elektr yoritgich radiusi 10 sm, yorug‘lik kuchi 100 kd bo‘lgan shardan 
iborat. Manbaning to‘la yorug‘lik oqimini toping. (
Javobi:
1,6 klm.).
17. Yuzasi 25 m
2
bo‘lgan kvadrat shaklidagi xonaning o‘rtasiga lampa 
osilgan. lampa poldan qanday balandlikda osilsa, xona burchaklaridagi 
yoritilganlik maksimum bo‘ladi?
18. Uncha chuqur bo‘lmagan hovuzdagi sokin suv betiga poleroid orqali 
qarab, uni burib borilsa, poleroidning biror vaziyatida hovuz osti yaxshi 
ko‘rinadi. hodisani tushuntiring.
19. inson ko‘zining sezgirligi sariq-yashil nur uchun eng yuqori 
hisoblanadi. Unda nima sababdan xavfsizlik signali qizil rangda beriladi?
20. nyuton halqalarini kuzatishda oq nur linzaning bosh optik o‘qiga 
parallel holda tushmoqda. linzaning egrilik radiusi 5 m. kuzatish o‘tayotgan 
nurda olib boriladi. To‘rtinchi (to‘lqin uzunligi 400 nm) va uchinchi (to‘lqin 
uzunligi 630 nm) halqaning radiuslarini toping. (
Javobi:
2,8 mm; 3,1 mm).
21. Nima sababdan o‘lchami 0,3 μm bo‘lgan zarrani optik mikroskop 
yordamida ko‘rib bo‘lmaydi?
22. Qaysi holda choyni issiqroq holda ichish mumkin? Choyga qaymoqni 
solib, undan song bo‘tqani yegandan keyin choy ichgandami yoki bo‘tqani 
yeb bo‘lib, so‘ngra qaymoqni choyga solib ichgandami? Javobingizni 
asoslang.
23. Yung qurilmasida interferensiya maksimumlari oralig‘ini toping. 
S
1
va 
S
2
tirqishlar orasidagi masofa 
d
, tirqishlardan ekrangacha bo‘lgan masoga 
L
. 
Tushayotgan yorug‘likning to‘lqin uzunligi λ.

---

120