K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Nur sindirish ko‘rsatkichining yorug‘lik to‘lqin uzunligiga bog‘liq-
ligiga dispersiya deyiladi.
Bu dispersiyaga berilgan ikkinchi ta’rifdir. Bundan prizmadan o‘tgan 
nurlar nima uchun turli burchakka og‘ishi sababini tushunib olsa bo‘ladi. 
Demak, qizil nurlarning har qanday muhitdagi tezligi, binafsha nurnikidan 
katta bo‘ladi. Masalan, suvda 

q
= 228 000 km/s, 

b
= 227 000 km/s, 
uglerod sulfitda 

q
= 185 000 km/s, 

b
= 177 000 km/s. Vakuumda yorug‘lik 
dispersiyasi bo‘lmaydi, chunki unda hamma yorug‘lik to‘lqinlari bir xil tezlik 
bilan tarqaladi.
1807-yilda ingliz fizigi Tomas Yung qizil, yashil va zangori rang larni 
kombinatsiyalab, oq rangni olish mumkinligini isbotlaydi. shuningdek, qizil, 
yashil va zangori ranglarni kombinatsiyalab, boshqa ranglarni olish mumkin 
(4.22-rasm).
4.22-rasm.
Qizil, yashil va zangori ranglarni Yung birlamchi nurlar deb ataydi.
shu birinchi ranglarning birortasini boshqa hech qanday ranglarning 
kombinatsiyasidan olish mumkin emas. Buni ekranga qizil, yashil va 
zangori rangli yorug‘likni tushirib oson tekshirish mumkin. Barcha uchta 
rang birlashgan yoki qo‘shilgan joyda oq rang hosil bo‘ladi. Qizil rang bilan 

---

101
zangori rang qo‘shilganda – qoramtir; qizil va yashil rang qo‘shilganda sariq 
rang yuzaga keladi. hozirgi zamon televizorlarida va kompyuter ekranlarida 
rangli tasvir mana shu uchta rangning qo‘shilishidan hosil qilinadi.
Turli yorug‘lik manbalaridan chiqqan yorug‘likni prizmadan o‘tkazib 
ko‘rilsa, birortasi ham (lazerdan tashqari) monoxromatik, ya’ni aynan bitta 
chastotaga ega bo‘lgan nurni chiqarmas ekan. Qizdirilgan moddalar ham 
o‘ziga xos spektrdagi nurlarni chiqaradi. Ularning spektrini uch turga ajratish 
mumkin.
Tutash spektr.
Quyosh spektri yoki cho‘g‘lanish tolali lampochkadan 
chiqqan yorug‘lik tutash spektrga ega bo‘ladi. Modda qattiq yoki suyuq 
holatda bo‘lganida hamda kuchli siqilgan qazlar chiqargan yorug‘lik tutash 
spektrga ega bo‘ladi.