K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Agar chap qo‘lning kaftiga magnit induksiyasi vеktоrini tik 
tushadigan va ko‘rsatkich barmоqlar yo‘nalishi musbat zaryad 
harakatining yo‘nalishi bilan bir xil bo‘lsa, u hоlda 90
°
 ga ochilgan bosh 
barmоq lorens kuchining yo‘nalishini ko‘rsatadi.
Magnit maydonga uchib kirayotgan protonga ta’sir qilayotgan lorens 
kuchi, chap qo‘l qoidasiga ko‘ra, o‘ng tomonga yo‘nalgan bo‘ladi (1.16-rasm). 

---

18
Maydondagi elektron (manfiy zaryad)ning harakatini aniqlashda, to‘rtta 
barmog‘imizni tok yo‘nalishiga qarama-qarshi holatda joylaymiz. Bunda 
elektronga ta’sir qiluvchi lorens kuchi chap tomonga yo‘nalgan bo‘ladi (1.16-
rasm). agar zaryadli zarra magnit induksiya chiziqlari bo‘ylab harakatlansa, 
unga magnit maydon tomonidan kuch ta’sir qilmaydi.
q > 
0
elektron
proton

s
n
1.15-rasm.
1.16-rasm.
1.17-rasm.
F
→
L
R
q
endi zaryadli zarraning harakatiga 
Lorens
kuchining ta’sirini qarab chi qamiz. Zarra bir 
jinsli magnit maydon kuch chiziqlari yo‘na-
lishiga tik uchib kirayotgan bo‘lsin (1.17-rasm). 
U holda zarra tezligi yo‘nalishi bilan induksiya 
chiziqlari orasidagi burchak 90
°
ga teng bo‘lib, 
zarraga ta’sir qilayotgan lorens kuchi maksimal 
bo‘ladi. lorens kuchi magnit maydonda 
harakatla 
nayotgan zarra 
ning harakat yo‘nali-
shiga pеrpеn diku lar yo‘nalganligi uchun u markazga intilma kuch vazifasini 
bajaradi. natijada zaryadli zarraning harakat yo‘nalishi o‘zga rib, harakat 
trayektoriyasi egrilanadi. lorens kuchi ish bajarmaganligi bois, zarraning 
harakat tezligi ham o‘zgarmaydi. Demak, zarra aylana bo‘ylab tеkis 
harakatlanishni davom ettiradi.
Aylana bo‘ylab harakatda yuzaga kеlgan markazdan qоchma kuchning 
son qiymati Lorens kuchiga tеng bo‘ladi, ya’ni:
= 
q
u
B.
(1.6–4)
Binоbarin, magnit maydоndagi zaryadli zarraning harakat trayеktо riyasi 
aylanadan ibоrat bo‘lib, uning radiusini quyidagi ifoda orqali aniq laymiz:
R = 
.
(1.6–5)

---

19
Demak, zarra trayektoriyasining egrilik radiusi uning massasi 
bilan tezligi 
ning ko‘paytmasiga to‘g‘ri, zaryadi bilan magnit maydon 
induksiyasining ko‘paytmasiga esa teskari proporsional ekan.
Zarraning to‘liq bir marta aylanishi uchun ketgan vaqtni, ya’ni aylanish 
davrini aniqlaylik. Buning uchun zarra bir marta to‘liq aylangandagi yo‘lni 
(aylana uzunligi 2π · 
R
) zarraning (

) tezligiga bo‘lamiz:
T
= 
. (1.6–6),
(1.6–5) ifodadan foydalanib (1.6–6) ifodani quyidagi ko‘rinishda yozamiz: 
T = 
2π
. (1.6–7)
Zarraning aylanish davri uning tezligiga bog‘liq bo‘lmay, zarraning massa-
siga, zaryadiga va magnit maydon induksiyasining kattaligiga bog‘liq bo‘lar ekan.
Magnit va elektr maydon ta’sirida vakuumda harakatlanayotgan zaryadli 
zarralarni massalari bo‘yicha tarkibiy qismlarga ajratuvchi asbob 
mass-
spektrometr
deb ataladi. Mass-spektrometrlar kimyoviy elementlarning 
uzotoplarini aniqlashda, moddalarni kimyoviy tahlil qilishda qo‘llaniladi.
1. Lorens kuchining yo‘nalishini chap qo‘l qoidasi asosida tushuntiring.
2. Zaryadlangan zarrani aylana bo‘ylab tеkis harakatlantiruvchi 
kuchni izohlang.
3. Zaryadli zarra magnit maydonga qanday yo‘nalishda kirganda unga 
Lorens kuchi ta’sir qilmaydi?
4. Lorens kuchi asosida yaratilgan qanday qurilmalarni bilasiz?