K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Massa defekti. 
Yadro massasini 
mass-spektrometrlar 
deb ataluvchi 
asbob yordamida katta aniqlikda o‘lchash mumkin. Bunday o‘lchashlarning 
ko‘rsatishicha, yadroning massasi uning tarkibiga kiruvchi nuklonlar 
massalarining yig‘indisidan kichik ekan. Boshqacha aytganda, nuklonlardan 
yadro hosil bo‘lishida
∆
m = 
[
Z · m
p
+ (
A – Z
)
m
n
] – 
m
ya
(7–10)
ga teng massa yetishmovchiligi vujudga keladi. Bu yerda: 
m
p
, m
n
, m
ya
 – 
mos 
ravishda proton, neytron va yadroning massalari. Massaning yetishmagan 
bu qismi 
massa defekti 
deyiladi. Bizga ma’lumki, massaning har qanday Δ
m 
o‘zgarishiga energiyaning Δ
mc
2
 
o‘zgarishi mos keladi. aynan shu energiya 
yadroni bir butun tutib turadi va bog‘lanish energiyasiga teng:
 E
bog‘
= Δ
mc
2
= [
Z · m
p
+ (
A – Z
)
m
n
– 
m
ya
]
c
2
.
 
(7–11)
Tabiiyki, turli yadrolar uchun bog‘lanish energiyasi ham turlicha. Ularni 
taqqoslab, qaysilari barqaror, qaysilari esa beqarorroq ekanligini qanday 
aniqlashimiz mumkin? Buni aniqlashning yagona yo‘li har bir nuklonga 
to‘g‘ri keluvchi bog‘lanish energiyasini solishtirishdir.
Solishtirma bog‘lanish energiyasi E
s
ol
deb, har bir nuklonga to‘g‘ri 
keluvchi bog‘lanish energiyasiga aytiladi, 
ya’ni:
E
sol
= 
E
bog‘
A
, (7–12)
bu yerda: 
A – 
yadrodagi nuklonlar
 
soni.
7.7-rasmda solishtirma bog‘lanish energiyasi 
E
sol
ning massa soni 
A 
ga bog‘liqlik 
grafigi keltirilgan. Ko‘rinib turibdiki, 
E
sol
ning turli yadrolar uchun qiymatlari 
ham turlichadir. Mendeleyev elementlar davriy sistemasining o‘rtasida joylashgan 

---

164
elementlarning yadrolari ancha barqaror. Bunday yadrolar uchun bog‘lanish 
energiyasi 8,7 MeV ga yaqin. Yadrodagi nuklonlarning soni ortishi bilan 
bog‘lanish energiyasi kamaya boradi. Davriy sistemaning oxiridagi elementlar 
(masalan, uran uchun) u 7,6 MeV atrofida bo‘ladi. Bunga sabab – yadrodagi 
protonlarning soni ortishi bilan ular orasidagi itarishish kuchining ortishidir.
7.7-rasm.
Elektronning atomga bog‘lanish energiyasi 10 eV atrofida bo‘ladi. Demak, 
nuklonning yadroga bog‘lanish energiyasi, elektronning atomga bog‘lanish 
energiyasidan million marta katta ekan.
Xuddi shuningdek, yengil yadrolar uchun ham solishtirma bog‘lanish 
energiyasi ancha kichik. Deyteriy uchun u bor-yo‘g‘i 1,1 MeV ni tashkil qiladi.
shuning uchun ham yadro energiyasini ajratib olishning ikki xil usuli 
va demak, yadro energetikasining ham ikki xil yo‘nalishi mavjud. Bulardan 
birinchisi, yengil yadrolarni sintez qilish bo‘lsa, ikkinchisi, og‘ir yadrolarning 
parchalanishidir.
1. Atom yadrosining massa soni nimani ko‘rsatadi?
2. Yadroning bog‘lanish energiyasi deb qanday energiyaga aytiladi?
3. Massa defekti nima?
4. Atom massasining qancha qismi yadroda mujassamlangan?
5. Yadroning zaryad soni deganda nimani tushunamiz?