К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

§ўлланилади. Молиявий ҳисоботнинг барча шакл­
лари Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузу- 
ридаги Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи услубияти ва 
уларни ташкил этиш бошқармаси ишлаб чиққан “Кор­
хоналар чораклик ва йиллик молиявий ҳисобот шаклла­
рини тўлдириш бўйича кўрсатмалар” асосида тузилади.
Баланснинг изчиллиги 
ҳар бир кейинги баланс ол­
динги балансдан келиб чиқиши лозимлигида ифодала­
нади. Масалан, олдинги йил якуний баланси (йил охи­
рига бўлган маълумотлар) бошланғич баланси бўлиши 
керак, чунки ҳисобот йили олдинги йилнинг давоми 
ҳисобланади.
Баланснинг тушунарлилиги 
— унинг балансни ту­
зу вч ил ар ва уни ўқийдиган ҳамда тахлил қиладиганлар 
тушуниши учун қулайлигидир. Балансни аниқ ва тушу­
нарли қилиш учун моддалар реквизитлари ва номлари 
икки тилда (ўзбек ва рус тилида) баён қилинган, унинг 
шакли анча соддалаштирилган.
Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига раҳбар- 
лик қилиш учун маълум бир муддатга унинг ихтиёри­
даги маблағлар, уларнинг ташкил топиш манбалари 
ҳолати ҳақидаги маълумотлар зарур. Бунинг учун бух­
галтерия баланси тузилади.
Бухгалтерия баланси 
— корхона маблағлари ва улар­
нинг ташкил топиш манбалари ҳолатини пул шаклида 
гурухдаш ва акс эттириш усулидир.
Бухгалтерия баланси икки қисмдан: 
актив
ва 
пас­
сив
қисмлардан иборат. Баланс активида корхона сар­
моясининг таркиби ва жойлаштирилиши, пассивда 
э с а — активларни ташкил топиш манбалари, яъни ўз 
сармояси ва мажбуриятлар, бошқа корхона ёки жис­
моний шахсларнинг вақтинча жалб қилинган маблағ- 
лари кўрсатилади. Актив ва пассив томонларнинг ҳар 
бир сатрлари баланс моддалари деб аталади. Ҳар бир 
модда хўжалик маблағини ёки унинг келиб чиқиш ман­
баи ҳолатини акс эттиради.

---

Шундай қилиб, бухгалтерия баланси қуйидаги эле- 
ментларни уз ичига олади:
♦ корхона эгалик қиладиган воситаларни акс этти- 
рувчи активлар;
♦ корхона тасарруфидаги ўз сармояси;
♦ кейинчалик белгиланиши бўйича қайтарилиши 
лозим бўлган активларни сотиб олиш, ҳосил қилиш 
натижасида юзага келган мажбуриятлар.
Бухгалтерия балансида корхона активлари икки гу- 
руҳда: узоқ мудцатли ва айланма активларда акс этти­
рилади.
Узоқ муддатли активларга асосий воситалар, но­
моддий активлар, узоқ муддатли инвестициялар, со­
тиб олинган акциялар ва заёмлар киритилади. Корхо­
нанинг ишлаши билан бу воситалар ўз қийматини ўзгар- 
тирмайди. Масалан, асосий воситалар қиймати қисқа 
вақт бўлаги мобайнида микдоран жиддий ўзгармайди 
ва у фақат уларнинг ишлаш муддати тугашига кўра 
қопланади.
Жорий активлар, одатда, нақц маблағларни, истеъ­
молчилар ҳисобрақамларини ва накд маблағлар шакли- 
ни эгаллаши лозим бўлган захираларни ўз ичига олади. 
Жорий хўжалик даври мобайнида бу активлар доимо 
ўзгариши мумкин. Нақд маблағларга айлантирилиши 
осон бўлган жорий активлар осон реализация килина­
диган активларга киритилади.
Корхона баланси активларини ўрганишда қуйида- 
гиларни аниклаш мумкин:
♦ балансни тузиш кунида корхонада қандай воси­
талар бўлган;
♦ улар қандай жойлаштирилган;
♦ уларнинг хўжалик фаолиятидаги роли қандай.
Баланс пассиви маълумотлари асосида қуйидаги-
ларни билиб олиш мумкин:
♦ маблағлар қайси манбалардан келиб тушганли- 
гини;
♦ маблағлар кимга тегишли эканлиги (ўзиники ёки 
жалб қилинган);
♦ маблағларнинг белгиланган мақсади қандай экан­
лиги.
Баланс пассиви \ам икки бўлимдан иборат:
♦ ўз маблағлари манбаи;

---

♦ мажбуриятлар.
Ўз маблағлари манбаи қаторига устав капитали, қў- 
шилган капитал, резерв капитал, тақсимланмаган фой­
да (қопланмаган зарар) ва бошқа сатрлар киритилади.
Баланс пассивининг мажбуриятлар бўлимида юри­
дик ва жисмоний шахслардан олинган, вақти келганда 
қайтарилиши лозим бўлган барча мажбуриятлар кўрса- 
тилади.
Кўриниб турибдики, бухгалтерия балансида муайян 
санага бўлган хўжалик маблағлари ва уларнинг манба­
лари акс эттирилган. Баланснинг айрим моддаларини 
солиштириш учун молиявий ҳисоботда бухгалтерия ба­
ланси билан бирга ўзаро боғланган ҳамда бир-бирини 
тўлдирадиган бир қатор ҳисобот шакллари назарда ту­
тилган.