Jyul Vern, «O‘n besh yoshli kapitan». «Yangi asr avlodi»

O‘ninchi bob
KEYINGI TO‘RT KUN
Shunday qilib, Dik Send «Piligrim» kemasining ka-
pitani bo‘lib qoldi. U vaqtni o‘tkazmasdan, yelkanlarni 
ko‘tarishga qaror berdi.
Yo‘lovchilarda, Valparaisoga yoki Janubiy Amerika 
qit’asining boshqa biror portiga tezroq yetib olish kerak, 
degan birgina maqsad bor edi. Dik Send «Piligrim»ning 
qay tomonga yurishini hamda uning yurish tezligini 
kuzatib bormoqchi edi. Shu bilan birga u kemaning o‘r-
tacha tezligini hisoblab, yurilgan yo‘lni har kuni xaritada 
belgilab qo‘ymoqchi edi. Buning uchun kompas bilan lag 
bo‘lsa kifoya edi.
Xuddi shunaqangi asbob kemada bor edi. Bu asbob-
ning strelkasi kemaning ma’lum bir vaqt ichida qanday 

---

79
«O‘n besh yoshli kapitan»
tezlik bilan yurayotganini ko‘rsatardi. Lag esa kemada 
katta foyda keltiradi, shu bilan birga, bu asbob juda oddiy 
bo‘lgani sababdan uni ishlatishga «Piligrim»dagi tajribasiz 
yangi matroslarni o‘rgatish ham qiyin bo‘lmaydi.
Ammo xato qilib qo‘yishga olib boradigan yagona 
manba bor edi, u ham bo‘lsa, okean oqimi edi.
Kompas bilan lag oqim kuchini hisobga olmaydi. 
Kemaning ochiq dengizda qayerda turganligini faqat 
astronomik kuzatish yo‘li bilan aniq bilish mumkin. 
Afsuski, yosh kapitan astronomiya usuli bilan kuzatib, 
joyni aniqlash yo‘lini hali bilmas edi.
Boshda Dik Send «Piligrim»ni Yangi Zelandiya sohillari-
ga qaytarish fikri tug‘ildi. Bu yo‘l yaqin roq edi ham. Agar 
doim teskaridan esib turgan shamol o‘zgarib, orqadan 
esib qolmaganda edi, ehtimol, yosh kapitan xuddi shun-
day qilgan bo‘lar edi. Shu sababdan Amerika tomonga 
yo‘l olish ma’qulroq bo‘ldi.
Endi shamol o‘z yo‘nalishini deyarli 180° o‘zgartirib 
yubordi, ya’ni shimoli-g‘arb tomonidan esdi hamda bor-
gan sari kuchayganday edi. O‘ng‘ay shamoldan foyda-
lanib mumkin qadar ko‘proq yo‘l yurib qolish kerak edi.
Dik Send kemani eng katta tezlik – bakshtagga 
qo‘ymoqchi bo‘ldi.
Shxuna-briglardagi fok-machtada to‘rtta to‘g‘ri yel-
kan bo‘ladi: machtaning eng pastida, fok-machtaning 
stenga qismida – marsel, bramstengada, – bramsel va 
bom-bram-stengada – bom-bramsel yelkanlari.
Grot-machtada yelkanlar kamroq bo‘ladi: mach taning 
pastki bo‘g‘inidagi og‘ma grot, uning ustida esa – topsel 
yelkanlari.
Bu ikki machta orasida shtangalarda (bu shtangalar 
grot machtani mahkamroq ushlash uchun old tomon-
dan tirab qo‘yiladi) ham uchta og‘ma staksel yelkanlarni 
ko‘tarsa bo‘ladi.
Nihoyat, bushpritda – kema burnidagi qiyshiq machta-
da ham uchta kliver: tashqi, ichki va bomkliver yelkanlari 
ko‘tariladi.

---

80
Jyul Vern
Kliver, staksel, og‘ma grot va topsel yelkanlarini reya 
ustiga chiqmay, palubaning o‘zida turib ham osongina 
ochish yoki yig‘ib olish mumkin. Biroq fok-machtadagi 
yelkanlarni ochish uchun ancha tajribali bo‘lish kerak. 
Bu machtadagi yelkan lar bilan ish ko‘rish uchun vant-
lardan ko‘tarilib stenga, bram-stenga yoki bom-bram-
stenga ustiga chiqish kerak bo‘ladi. Machtaga faqat yel-
kanlarni ochish uchungina chiqilmaydi, yelkanlarning 
shamol kelib uriladigan qismini biroz toraytirish zarur 
bo‘lganda ham chiqiladi, bu operatsiyani dengizchilar 
– «rifga olish» deb ataydilar. Shuning uchun matroslar, 
yuqoridagi to‘sinlarga bog‘langan arqon narvonlardan 
o‘rmalab yuqoriga chiqa boshlashlari va bir qo‘l bilan 
arqonni ushlab turib, ikkinchi qo‘l bilan ish qila olish-
lari lozim. Ayniqsa, o‘rganmagan kishilar uchun bu 
juda xavfli ish, chunki matros yuqoriroqqa chiqqan 
sari to‘lqinda chayqalib turgan kemaning tebranishi 
ko‘proq seziladi, bundan tashqari, yelkanga kelib 
birdan urilgan shamol matrosni dengizga uloqtirib 
tashlashi mumkin.
Xayriyatki, shamol qattiq bo‘lmay, dengizdagi to‘lqin 
uncha ham kuchli emas edi.
Dik Send kapitan Gulning ishorasiga muvofiq, «Pi-
ligrim»ni falokat joyiga haydayotganidagi og‘ma grot, 
kliver, fok va marsel yelkanlari ko‘tarilgan edi. Endi kema 
tezligini bakshtagga yetkazish uchun bramsel, bom-bram-
sel, topsel va staksel yelkanlari ko‘tarilsa kifoya edi.
– Do‘stlar, – dedi yosh kapitan yordamchilariga, – 
mening buyruqlarimni aniq bajarsangizlar, ishimiz yu-
rishib ketadi.
Dik Send shturval yoniga kelib, buyruq bera boshladi:
– Tom, arqonlarni bo‘shating!
– Yechib tashlaymi? – deb so‘radi Tom, qo‘liga arqon 
ushlaganicha nima qilishini bilmasdan.
– Yo‘q! Biroz bo‘shatsangiz bas!
– Ha, tushundim!

---