Jurnalistikasi



Download 10,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/61
Sana25.04.2022
Hajmi10,04 Mb.
#580225
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   61
Bog'liq
Jahon jurnalistikasi tarixi (F.Mo\'minov, A.Nurmatov) (1)

nïïTïïSÆ i S
s h t d t U l z a S t a t g a n i a t
VaShë
i
^
"
t
n
re^
t
Æ
q o C L m g tabiat oididagi 
k uchsizligining dalolati sifatida n am o y o n bo'ladi. Shu bilan birga, u aynan
www.ziyouz.com kutubxonasi


o ‘sh a qiyinchiliklam i yengish vositasi b o 'lib xizm at qilgan. O dam lar o ‘z 
m aqsadlariga erishish uchun d in iy xulq tarzida o 'y lab to p g a n xudolarini 
ustuvor bilganlar, turli tao m tard an nafslarini tiyib, k o 'p ch ilik k a yoqm ay- 
digan xatti-harakatlardan voz kechganlar. H atto , egasining iltimosini 
bajarm agan fetishlam i sindirib tashlab, navbatdagi bozor kuni uyiga yangi 
fetish sotib olib kelganlar. Xullas, d in inson va kom m unikatsiyalar tarixida 
ulugV or o ‘rin tutgan.
Endi m iloddan aw a l paydo bo'lgan ikkita asosiy — dunyoviy dinlarga 
qisqacha to ‘xtalib o'tsak. O lim lam ing fikricha, kishilik jam iy atid a jah o n
miqyosida birinchi dunyoviy d in asoschisi Zardusht hoziigi 0 ‘zbekiston 
hududida, Xorazmda yashagan va ijod qilgan. Keyinchalik unga odam lar 
tom onidan payg‘am bar nom i h am berilgan. Zardusht so 'z i «zard ushturi» 
(sariq tuyadagi odam ) degan m a ’n o n i bildiradi. T axm in qilish mumkinki, 
Zardusht o ‘z targ‘ibotini sariq tu y a d a yurib am alga oshirgan. Keyinchalik 
uning so'zlari yozib olinib. hosil bo'lgan kitob «Avesto» deb atalgan. M azkur 
q o ly o z m a kechi bilan m iloddan aw algi VI asrda yuzaga kelgan. 2,5 ming 
yildan beri dunyodagi ilm ahli u sh b u manbaga yuqori baho berib, odam zot 
tam adduniga buyuk hissa qo‘shganligini ta'kidlab kelm oqda. Faqat sovet 
davrida bu kitob iiaqida gapirishga u n ch a yo‘l q o ‘yilm asdi. S hu sababli 
hoziigi avlod u bilan deyarli tanish em as.
M azkur m anba va uning ah a m iy a tin i 0 ‘zbekistonning b ir q a to r taniqli 
olim lari o'rganm oqdalar. A m m o yurtdoshlarim izdan o ld in , o 'tg a n asrlarda 
ushbu kitob haqida nem is, fransuz, rus, hind m utaxassislari a n c h a yaxshi 
fîkrlar bildirishgan. «Avesto» k o ‘p m am lakatlam ing ilm iy adabiyotlarida, 
jum ladan, ensiklopediyalarda h a m yuksak baholanadi. Z ardushtiylik bir 
n echa asr davom ida b ir q ato r xalq va davlatlarning (M arkaziy O siyo, Eron 
va hokazo) rasmiy dini h am bo'lgan. K itobning asosiy m aq sad i — yaxshilik 
va yom onlik doim iy kurashda b o 'lish in i ta ’kidlashdan va u sh b u kurashda 
yaxshilik g ‘alaba qozonishiga ishontirishdan iborat.
A sar Goxlar, Yasna, V andidod, Y ashtlar (m an su r y ashtlar bilan 
birgaiikda), Vispirad, Kichik Avesto deb nom langan o ltita d a fta rd a n tashkil 
topgan. Qisqasi, «Avesto»da o d a m la r qanday yashaganlari ta q d ird a jam iyat 
ilgarilab ketishi m umkinligi tushuntirilgan, Bu kitob diniy, falsafiy. tarixiy, 
tashkiliy, psixologik, jam oaviy, axloqiy, adabiy aham iyatga ega b o lg a n . 
«Avesto» so ‘zining o ‘zi keyinchalik «asos», «qonun* m a ’n osini kasb etgan.
«Avesto»ga tavsif berish — alo h id a jiddiy izlanishni ta lab qiladigan 
ilm iy vazifa. Shu sababli biz u h aq id a qisqacha, faqat m avzuim iz nuqtayi 
nazaridan gapirib o'tam iz. T ashqi k o'rinishida «Avesto» 300 betga yaqin 
katta bichim dagi kitobdir. U n d a kom m unikatsiyalar tarixiga oid flkrlar 
ham anchagina. Bunday m isollar ushbu m anbaning b irin c h i betlaridan 
boshlab keltiriladi, M asalan, «Y asna»ning 30-xoti 2 -b a n d id a shunday 
deyilgan:
«Ey, hushyorlar! Q uloqlaringiz bilan puxta eshitingiz, eng ezgu 
kalom lam i va yorug4 niyat bilan — xoh er, xoh ayol ~ h a r biringiz nazar
www.ziyouz.com kutubxonasi


tashlangiz, to buyuk hodisa ro ‘y berm asdan va odam laringiz so'nggi 
m anzilga y etm asd an ikki y o ‘ldan b irin i o ‘zingizga ixtiyor ettingiz^da, bu 
kalo m larn i o ‘zgalarga ham yetkazingiz!* yoki «Yasna», 31-xot, 18-band: 
«Bas, siz la rd a n hech kim xonum on, sh ah ar va butkul sarzam inni vayron 
etib, x arobaga aylatirguvchi d u rv an d in in g so ‘z va ta ’limotiga quloq osm ang, 
balki lin in g qarshisida jangovor h o la td a turing!*1 Barcha bandlari m uroja- 
atn o m a, g im n va nasihatlardan iborat m azkur kitob og‘zaki n u tq uslubida 
bayon etilgan. Agar biz qadim iy zam onlardan qolgan boshqa asarlar 
bitilgan d a v r va uslublam i e ’tiborga otsak, to ‘la ishonch bilan aytish m u m - 
kinki, b u asa r kom m unikatsiya usullari tarixida buyuk n am una b o ‘lib 
xizm at qiladi.
E n d i buddaviylik davri haqida. M iloddan aw algi VII asr oxiri - VI 
asr b o sh la rid a o 'z ig a to ‘q oila farzan d i bo ‘lgan. Budda (asli ismi Siputra 
G a u ta m a ) ulg‘avgach, boyliklaridan voz kechib, alohida yashagan, asta- 
sekin a tro fid a tarafdorlari uyushgan. B ir necha asrdan keyin u asos solgan 
buddaviylik dunyoviy dinga aylangan.
B uddaviylik dinining o dam larga yoqishi shundaki, uning asoschisi 
h a m m a o d a m la rn i teng ko‘rgan, b iro r bir tirik jonivorni o ld iris h n i m an 
etgan. B u d d ap arastlar dastlabki bosqichlarda o ‘z dinlarini u n c h a ham
ta rg ‘ibot qilaverm aganlar. S huning u c h u n buddaviy m atnlarda kom m uni- 
katsiyaning faol shakllaridan foydalanish haqidagi ko rsatm alarni deyarli 
u ch ra tm ay m iz. Bu m asalada «Avesto* ancha ustun turadi. A lbatta, buning 
jiddiy sababi h am bor. Buddaviylik ko'pxudolikni inkor qilm aydi. Y akka- 
xudolik ta ra fd o ri boMgan Z ardusht esa A xuram azdadan boshqa barcha 
x u d o la m i «dev* deb atagan h am da u la r bilan kurashishga d a ’vat etgan.
M ifologiya. M ifotogiyani qisqa qilib, odam zod to m o n id an rivojlan- 
tirilgan d in iy y o ‘nalishdagi d u n y o q ara sh va ijod deb atasak bo'lad i. D at- 
labki b o sq ic h la rd a mifologik m uloqot og‘zaki va viziual, ko‘z bilan ko rsa 
boM adigan shakllarda am alga oshirilgan.
A w a lo , shuni ta ’kidlash kerakki, diniy yoki mifologik tasvirlar eng 
q adim gi o d a m la r to m o n id an fantaziya, ya’ni, hayoliy gaplar em as, balki 
real h ay o t va haqiqiy hodisalar, d e b qabul qilingan. B undan tashqari, 
m ifologik su je tla r ko‘p hollarda h aq iq atd an ham m a’lum bir xalq va elat 
h ay o tid a b o 'lg a n voqealarga asoslangan. Yillar o ‘tib xalq qahram o n lari 
m ifologik shaxslarga aylanib ketgan, m asalan, Z ardusht yoki B udda kabi. 
M iflarning m ualliflari sifatida alo h id a b ir kishini ko'rsatib b o lm a y d i, ularni 
bir yoki b ir n ec h a xalq yaratgan, sayqallagan.
H a li yozuv yaratilm agan q ad im zam onlarda og‘zaki m ifologiya diniy 
tafsilotlar bilan q o ‘shilib, o d a m la r o ‘rtasida om m aviy kom m unikatsiya 
u c h u n asosiy ijtim oiy mavzu b o ‘lib xizm at qilgan. M iflarda borliq yaxlit 
tiz im sifatid a ifodalangan va sh u orqali ibtidoiy odam larda ilmiy

Avesto. Tarixiy-adabiy yodgodik. Loyiha muallifi va ijodiy guruh rahbari 
N. Jo‘rayev. T.: «Sharq*. 2001. 10— 12-betlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi


dunyoqarashning birin ch i chizgilari paydo b o 'lg an . Mifologiya yuksak 
darajada rivojlanib, tarkibiy qism lari b u tu n b ir tizim ga aylanganidan keyin 
u ndan ijtim oiy ongning adabiyot, fan, m afkura, ta ig ‘ibot kabi yo‘na!ishlari 
ajralib chiqqan. D em ak, din kabi m if ham , insoniyat m adaniyatining 
m a’naviy negizini tashkil etdi, desak xato qilm ag an bo'lam iz.
Agar m eva yig‘ish va ov qilish insonning jism o n iy yashashini ta ’m in - 
lagan bo'lsa, d in va mifologiya uning m a ’naviy hayotiga va axboriy x abar- 
dorligiga yordam bergan. Odam fïkrlam asdan yashay olmaydi. 0 ‘ylash 
u chun m avzu kerak. G ‘oyaIar esa h ar xil b o ‘lishi m um kin, chunki birov 
bilan janjallashishni rejalashtirish — bu h am o ‘ylash u c h u n mavzu. B oshqa 
g‘oyalardan farqli o ‘laroq diniy va m ifologik fikriar insonning borliqni 
o ‘rganishiga y o ‘naltiri!gan, shuning natijasida od am n i ruhiy poklikka 
undagan. B uni esa, albatta, faqat axborotni yig‘ish, ishlash va tarqatish 
orqali am alga oshirish m um kin edi.
Ayrim olim lar mifologiya eng qadim gi o d am larg a borliqni o ‘rganish 
u chun yagona usul b o 'lib xizmat qilgan, deb hisoblaydi. Bunday fikrlarga 
q o ‘shilish qiyin, albatta. Chunki, hech b o 'lm a g an d a, ushbu vazifani 
mifologiya bilan birgalikda din ham bajargan. Aslida esa, bu ham yetarli 
emas. Ibtidoiy jam iyatdagi kom m unikatsiyalar tarixini o'rganish shuni 
ko‘rsatadiki, d in va mifologiya om m aviy kom m unikatsiyaning boshlang‘ich 
bosqichlari b o ‘lib, keyinchalik uning yetakclii shakllariga aylangan. A m m o 
ular bilan birgalikda rivojlanmagan b o ‘lsa-da, boshqa usullar, m asalan, 
og ‘zaki ijod yoki rassom chilik ham ishlatilgan .
Aslida, ibtidoiy sharoitlardagi din bilan m ifologiyani bir-biridan ajra- 
tish ju d a qiyin, ularni bir-birisiz tasaw uv e tib b o ‘lm aydi. Qadim gi m a n - 
balarda diniy g‘oyalar mifologik tasvirlarga, ikkinchilari esa birinchilariga 
o ‘tib turgan h ollar k o ‘p uchraydi. M ifologiya h am to ‘laligicha qabila va 
inson kundalik hayotining aksi bo'lgan. M asalan, qabila ichidagi kabi xu- 
dolar orasida h am k atta va kichiklari, haq va nohaqlari, o ‘ylab-o*ylamas- 
dat\ ish qiladiganlari bo'lgan. Yoki, ibtidoiy o d a m la r taassurotida, xudolar 
ham insonlar singari oila bo'lib yashagan. X u d o lar orasida odam lardek 
chaqqoni, hunarm andi, adolatlisi, yalqovi, u d d ab u ro n i bo'lgan va hokazo.
K o 'rib turganim izdek, mifologiyada ibtidoiy davrdagi ongli insonning 
hayoti ko‘zgudagidek ifodalab berilgan. A ynan shuning uchun mifologik 
qahram onlar oddiy o d am lar kabi yuradilar, o 'ylaydilar, gaplashadilar, xafa 
yoki xursand bo'ladilar, ishlaydilar, d am o la d ila r va hokazo. M asalan, 
daraxt yoki hayvonlarning gapirishi — m ifologiya u c h u n oddiy hol. U larga 
til bag‘ishlanishining sababi — miflarni o ‘ylab c h iq q a n o d am lar o 'zlarining 
ijtim oiy m unosabatlarga m uhtoj ekanliklarini sliu y o 'l bilan ifodalashgan. 
Y a’ni, d in kabi m if h a m ibtidoiy o d am lar to m o n id a n ijtim oiy m uloqotni va 
om m aviy kom m unikatsiyalam i rivojlantirish u c h u n y o ‘naltirilgan va keng 
xalq om m asiga xos dastlabki ijod turlari bo'lgan.
Din va mifologiya — inson bayotidagi d astla b k i ommaviy m afkuralar. 
D in va mifologiya eng qadimgi o d am lar u c h u n nafaqat borliqni o ‘rga-
www.ziyouz.com kutubxonasi


nishning yagona usuli, balki sh u bilan birgalikda ibtidoiy kishilik jam iyati 
u chun birinchi o m m a v iy m afkura sifatida h am xizm at qilgan. M afkura, 
soddaroq qilib ay tg an d a , g‘oyalar tizimidir. G 'o y a la r qachon tizim ga bir- 
lashishi m um kin? Q a c h o n k i, ularning m ualliflari m a ’lum bir aniq m aq- 
sadga yo'n altirilg an g ‘oyalar. guruhini ishlab chiqsa va jam iyat a ’zoiarini 
ushbu g'o y alar u la rn in g hayotini yaxshilashga q o d ir ekanligiga ishontira 
bilsa. Aslida, m uayyan d in va mifologiyani targ‘ib qilishda boshqa niyatlar, 
masalan, qabila b o sh lig 'i yoki boshqa bir sardorni ulug‘lash, butun jam oani 
yagona g 'oya t a ’sirid a saqlash va hokazo m aqsadlar ko'zlanayotgan bo'lishi 
ham m um kin.
A m m o, agar d in va m ifologiya to ‘g‘ri tuzilgan bo'Isa, jam oa a ’zo lan
u n i payqam asliklari va o ‘zlarini dinga ishonuvchilar, deb o'ylashlari 
m um kin. N atijad a, ja m iy a t a ’zolari o'rtasida dinga va mifologiyaga im on 
keltirish shiori o stid a aslida targ‘ib qilinayotgan g‘oyalarga ishonch hosil 
qiUnadi. Qisqasi, d in va mifologiya orqali ko‘p hollarda haqiqatdan h am
xudoga, diniy im o n g a ishonch o ‘m iga targ‘ibot qilinayotgan g'oyaga 
e ’tiqod qilish yuzaga keltiriladi. Shuning u ch u n d in va mifologiya kishilik 
jam iyatida m afkura vazifasini bajarganligi olim lar to m o n id an tan o lin g a it
Bugungi o d a m la rd a n farqli o ia io q ibtidoiy odam larda sun iy 
ishonchni shak llan tirish g a ehtiyoj yo‘q edi, c h u n k i u la r tabiat b ir qator 
jo n li m avjudotlardan iboratligiga to ‘laligicha ishonishgan. Quyosh va oy 
q aerdan chiqishi h a m d a q aerga botishini, nim a u ch u n shunday bo'lishi, suv 
nega qaynashi, y er n im a u ch u n silkinishi — tab iatn in g shu kabi boshqa 
q onunlarini tu sh u n m ay d ig a n odam larga bunday hodisalar qandaydir ba- 
g ‘oyat k u ch -q u d ratli tirik jonlar, ya’ni, xudo yoki q ahram onlar tom onidan 
am alga o shirilayotgandek tuyulgan. Ibtidoiy ja m o a dastlab inson irodasiga 
b o ‘ysunm aydigan ijtim oiy hayot natijasi sifatida yuzaga kelgan, shuning 
u ch u n uning a ’zo lari ja m o a vakillari o ‘rtasidagi ijtim oiy m unosabatlam i 
tabiatga k o ‘chirishgan va b u tu n borliq ularda inson qabilasiga o xshagan
birlashm a tarzid a ta a ssu ro t qoldirgan.
K ishilik ja m iy a tid a g i om m aviy kom m unikatsiyalarda din ham da 
m ifologiyaning o ‘rn i k o ‘p olim lar tom onidan o'rganilgan va bu m asalada 
talaygina asarlar yozilgan. M azkur mavzuga qiziqadiganlar, jum ladan, 
M .Jo‘rayev, Y u.B orev, J.V ino, L.Levi-Bryul, E.M eletinskiy, B .Fontenel, 
Ya.Elsberg, K .Y ung asarlariga m urojaat etishlari m um kin.
E ndi kishilik ja m iy a tid a birinchi m afkura b o klgan din va m ifolo­
giyaning alohida xususiyatlariga biroz to'xtalib o ‘tsak. Turli xalqlarda ayrim
bir m azm undagi m ifla r mavjudligidan ushbu m afkura ibtidoiy o dam lar 
u ch u n um um sayyoraviy xarakterga ega dunyoqarash tizim i bo lganligi 
ko 'rin ib turibdi. M asalan, qadim iy Assuriya, Bobil, Eron, M isr va X itoy 
xalqlarida k oinot va bo rliq yaratilgani haqidagi m iflar mayjudligi qayd 
etilgan. O sm on va yer, o ta va o n a kabi tim sollar ta ’riflangan m iflar q a ­
dim iy S hum er, E ro n va X itoyda ko‘plab uchraydi. N u h to ‘foni, y a ’ni, 
o lam ni suv bosishi haqidagi rivoyat ham eski m anbalarda umumsayyoraviy
www.ziyouz.com kutubxonasi


voqea deb hisoblangan edi. A m m o, k eyinchalik o 'tkazilgan tadqiqotlar 
natijasida ushbu m avzu qadim iy arablar, xitoy h am d a yapon m anbalarida 
topilm agani aniqlandi. Shunga qaram asdan, N u h to 'fo n i haqidagi rivoyat 
Xaldeya, Assuriya, Bobil, E ron xalqlarida borligi tasdiqlangan.
K om m unikatsiyalar tarixini o 'rganish ja ra y o n id a biz uchun kutil- 
magan va shu bilan birga quvonarli n atijalardan biri shu bo'idiki, qadim iy 
dunyoda axborot, kom m unikatsiyalam ing xudolari h a m b o ‘lgan ekan. 
M asalan, qadim iy M isr aholisi yozuv xudosini Ibs qushi shaklida tasvir- 
lagan, buddaviylarda ham donolik va yozuv xudolarining haykalchalari 
bo ‘lgan.
Shunday qilib, d in va m ifologiya eng q ad im iy insonlar uchun m a q - 
sadli yashashga, t a ’lim va tarbiya tizim iga o id fan la r vazifasini bajargan. 
Y a’ni, o ‘sha zam onlarda din va m ifologiya darsliklar, ensiklopediyalar, 
axloq kodekslari, m aktab darsliklari va universitet m a ’ruzalari xizm atini 
o ‘tagan. Ibtidoiy o dam lar u chun ushbu a fso n a lar tuganm as bilim va 
kom m unikatsiyalar m anbayi b o ‘lib xizm at qilgan. Afsuski, bizgacha yetib 
keigan m a’lum otlar ushbu ulkan xazinaning kichik b ir qism ini tashkil 
etadi, xolos.
M azkur afsonalar uzoq mingyilliklar q a ’rida yaratilgan b o ‘lsa-da, o ‘z 
sifati, m a’nodorligi va ahamiyatliligi jih a td a n bugungi m atbuot, radio, 
televidenie va in tem etdagi xabarlardan d ey arli qolishm aydi. Bugungi 
om m aviy kom m unikatsiya vositalari u ch u n ham asosiy tashvish — m afkura 
targ4ibotidir. F arq i shundaki, ijtim oiy-siyosiy rivojlanish oqibatida um u m - 
sayyoraviy m afkura o ‘m in i ko‘proq milliy m a fk u ralar egalladi.
Shuni ham t a ’kidlash joizki, diniy va m ifologiya g ‘oyalari ko‘p asrlar 
davom ida publitsistik va jum alistik asarlar u c h u n ham bitm as-tuganm as 
m anba b o ‘lib xizm at qilib kelgan va u sh b u ja ra y o n hozir ham davom
etm oqda.
3-fasl.
Ibtidoiy ommaviy kom m unikatsiyalam ing yo‘nalishlari
1. 
D astlabki ommaviy kom m unikatsiyalam ing umumiy m asalalari. 
Ommaviy kom rounikatsiyalar jarayoni. O m m aviy kom m unikatsiyalar ch iz- 
masi ibtidoiy qabilada ham , bugungi ja m iy a td a ham bir xildir. B unday 
shartli tasvir to ‘rtta asosiy qism dan iborat: o m m a v iy axborotni ishlab 
chiquvchilar — tayyor m ahsulot — uzatuvchi v o sita — auditoriya. Ayrim 
m utaxassislar ikkinchi b o ‘g ‘inni o rtiqcha deb hisoblab, uni birinchi b o ‘g ‘in 
bilan birlashtiradilar. Biz bu fikrga q o ‘shilo lm ay m iz, chunki axborot 
buyurtm achilari h am d a tayyor m ahsulot o 'rta s id a bir qator shaxslar 
m afkurachilar, m uharrirlar, ju n ialistlar va b o sh q a la r turishi m um kin va 
o datda turadilar ham . U lar axborot m a zm u n in i o ‘z foydalariga o ‘zga- 
rtiri&hga intiladilar va k o ‘p incha o ‘z m aqsadlariga erishadilar ham .
O m m aviy kom m unikatsiyalam ing sa m aradorligi bir necha om illarga 
bog‘liq. U lar ichida birinchi qatorda ushbu kom m unikatsiyaga va m a ’lu-
www.ziyouz.com kutubxonasi


m ot m azm uniga z a ru ra t, odam larm ng kundaU k hayotida axborotm ng
k e r a k lie i 
fovdaüügi kabi om illar turadi.
U shbu m ezonga rioya qilm agan targ‘ib o tc h ila r fa

Download 10,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish